مقایسه اندیشه‌های کلامی نوبختیان و شیخ مفید در بستر میراث کلامیِ‌ امامیه و معتزله

مقایسه اندیشه‌های کلامی نوبختیان و شیخ مفید در بستر میراث کلامی ‌امامیه و معتزله، علاوه بر تبیین نقاط اختلاف آرای نوبختیان و شیخ مفید، نقش هر‌یک از آنان در این تطور اندیشه‌ای را نمایان می‌کند. این پژوهش نشان می د‌هد، نمی‌توان میزان هم‌نوایی و نزدیکی نوبختیان با معتزله را بیش از قرابت اندیشه‌های شیخ ‌مفید با معتزلیان دانست، بلکه هر یک از آنان در موضوعات مختلف کلامی به فراخور مبانی و پیش‌ فرض‌های کلامی خود دیدگاهی را ارایه کرده‌اند که گاه با معتزله و گاه با متکلمان امامی کوفه هم سان است. از این رو، همان گونه که در آرایی مانند برخی فروعات وعده و وعید نوبختیان هم‌رای معتزله اند، شیخ مفید در مباحثی مانند معرفت و استطاعت، آرایی نزدیک به اندیشه معتزله را برگزیده است. هم چنین بنا‌ بر این تحقیق، اگر‌چه در برخی اندیشه‌ها نوعی هم‌رایی بین نوبختیان و شیخ ‌مفید با معتزلیان مشاهده می‌شود، اما ریشه این اندیشه‌ها در آرای منقول از متکلمان امامی در مدرسه کوفه یافت می‌شود؛ از ‌این‌ رو، این هم‌رایی با معتزله الزاماً به معنای تاثیر‌پذیری و وام‌گیری از معتزله و جدایی از پیشینه کلام امامیه نیست.