تحوّلات برهان حدوث و قدم در مکتب حلّه متاخّر امامیّه

یکی از برهان‌های مشهور متکلّمان برای اثبات وجود خدا، برهان حدوث‌و ‌قدم است. تغییر مبانی، روش و رویکردهای متکلّمانِ مکاتب مختلف در بررسی مسائل کلامی موجب بروز تحوّلاتی در نحوۀ تقریر آنان از این برهان شده‌ است. تطوّرات تاریخی برهان حدوث ‌و ‌قدم از موضوعات کمتر کاویده‌شده در تحقیقات کلامی به ‌شمار می‌آید. در مقالۀ حاضر با بررسی نگاشته‌های متکلّمان امامی مکتب حلّۀ متاخّر تقریرهای چهارگانۀ آنان از این برهان، شناسایی‌شده و ضمن مقایسۀ این تقریرها با تقریر معروف برهان مزبور در مکتب حلّۀ متقدّم تحوّلات رخداده در صورت‌بندی مقدّمات برهان و روش اثبات آنها تبیین می‌گردد. این پژوهش تاریخی- تطبیقی نشان می‌دهد که استناد به «امکان ذاتی» موجودات به جای «طریقة الاحوال» برای اثبات حدوث عالَم، لحاظ «امکان ذاتی» به جای «حدوث امکانی» به‌عنوان علّت احتیاج عالَم به خالق و نیز حذف اثبات «فاعل مختار بودنِ خداوند» از شمار مقدّمات برهان، از جمله تحوّلات مهمّی است که در تقریر برهان حدوث‌ و ‌قدم در این مکتب رخ‌ داده ‌است.