نقد و بررسی دیدگاه صدرالمتالهین و امام خمینی(ره) در پاسخ به شبهۀ تسلسل ارادۀ انسان

از منظر قائلان به شبهۀ «تسلسل اراده»، ملاکِ اختیاری دانستن فعل، تعلق اراده به آن است. این ملاک در مورد خودِ «اراده» مطرح می­گردد؛ یعنی اگر اراده، توسط ارادۀ دیگری حاصل گردد، تسلسل رخ می­دهد و اگر علت اراده، خارج از ذات انسانی باشد، مستلزمِ جبر است. صدرالمتالهین و امام خمینی(ره) تلاش کرده­اند تا به این اِشکال پاسخ دهند. از نظر ملاصدرا، ملاک اختیاری بودن فعل، ارادی بودن آن است، نه ارادی بودن اراده؛ لکن با ارجاع ارادۀ انسان به ارادۀ الهی، در حل شبهه ناکام می­ماند. امام(ره) در ابتدا از نظر صدرا دفاع می­کند، اما نهایتاً با راه‌حلی ابتکاری در صدد پاسخ برآمده است. او با تفکیک اعمال نفس به دو سنخ «جوانحی» و «جوارحی» و جوانحی دانستن اراده و ارجاع آن به ذات مختار نفس، سعی در حل شبهه دارد. این پژوهش نشان می­دهد که پاسخ­های صدرا و حکمای پیش از او پذیرفته نیست، اما می­توان از راه‌حل امام(ره) دفاع کرد.