تناظر میان مراتب معراج و مراحل نماز و نمود این تناظر درنگاره های معراج با تاکید بر نقش مایه محراب

محراب از بن‌مایه‌های تصویری در نگارگری معراج می‌باشد که علاوه بر غنای زیبایی‌شناسی، حاوی دلالت‌های صریح و ضمنی بسیاری است. این مقاله ضمن ارائه تناظری ماهوی میان مراتب معراج و مراحل نماز بازتاب این تناظر را در نگاره‌های معراج تبیین نموده و در سایه پیوند نماز با معراج رسول اکرم(ص)، به نقش محراب و نقوش وابسته به آن در معراج‌نگاره‌ها می‌پردازد. بدین منظور چهار نگاره انتخاب شده که جایگاه محراب در آن‌ها حائز اهمیت و قابل تامل است: نگاره آزمون سه جام از معراج نامه ایلخانی، نگاره معراج از نسخه بوستان سعدی، نگاره‌های نماز با پیامبران و نماز با مسلمانان از معراج‌نامه تیموری. روش تحقیق این مقاله توصیفی-تحلیلی است، ضمن آنکه نمونه ها به روش اسنادی و کتابخانه‌ای جمع آوری و با رویکرد پدیدارشناسی تاویلی با توجه به سه نظام نمادین (کلامی، کنشی و تصویری) بررسی شده‌اند. ضرورت و اهمیت تحقیق که از نقطه‌نظر تاریخی در راستای درک نگاه هنرمند مسلمان قرون میانه به معراج و از منظر تاویل‌گرایانه و نمادشناسانه، متوجه مبانی فکری و نظری تصویرپردازی معراج و رمزگشایی از زوایای پنهان نگاره‌ها می‌باشد، غیر قابل انکار است. بدین ترتیب با تحلیل نگاره‌ها طبق این تناسبات و بر اساس نتایج پژوهش، نقش محوری نماز در نگاره‌های معراج روشن شده و انتخاب و چیدمان عناصر تصاویر بر اساس ارائه شئون مختلف معراج تبیین می‌شود. ضمن آنکه پیوند معنایی نقش‌مایه محراب با نماز و مفاهیم انتزاعی نور، زمان و مکان، و در نتیجه استفاده هنرمند نگارگر از نقوشی نظیر قندیل و آتشدان دستیابی به این نتیجه را میسر ساخته است.