خود بازتابی و بازنمایی اخلاقی دیگری در فرا فیلم‌های سینمای ایران

در فیلم‌های جریان اصلی سینما یک واقعیت خیالی و درواقع یک ساختارایدئولوژیکی، طبیعی نشان داده می‌شود؛ اما فرافیلم‌ها با پرداختن به مسائل فیلم‌سازی، تخیلی یا تصنعی بودن خود را برجسته ‌می‌کنند. تقابل و کشمکش شخصیت‌ها در آثار سینمایی، اهمیت مطالعه نسبت خود و دیگری را در آن‌ها به‌خوبی نمایان می‌کند. در تاریخ فلسفه در رابطه با این نسبت دو نگاه کلی حاکم است که توسط سارتر و لویناس نمایندگی می‌شود؛ سارتر هم‌ستیزی را روح حاکم بر نسبت خود و دیگری می‌داند. در این دیدگاه «خودآیینی» حاکم است. در مقابل، لویناس از احساس مسئولیت نامتناهی در مقابل «دیگری» و «دیگرآیینی» اخلاقی صحبت می‌کند. سینمای ایران دارای تعداد زیادی فرافیلم است که اغلب مشکلات کارگردان در فرایند خلق فیلم و نسبت او با دیگر عوامل ساخت فیلم را به نمایش گذاشته‌اند. با توجه به کارکردهای خودبازتابانه، آیا این آثار توانسته‌اند به ساختاربندی مجددی از نظم گفتمانی حاکم بر جامعه در نسبت خود و دیگری دست یابند؟ برای پاسخ به این پرسش‌، فرافیلم‌های زیر درختان زیتون (1373) عباس کیارستمی، میکس (1378) داریوش مهرجویی، بوی کافور عطر یاس (1378) بهمن فرمان و وقتی همه خوابیم (1378) بهرام بیضایی با رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف بررسی‌شده‌اند. نتیجه‌ی تحقیق آنکه در فرافیلم‌های کیارستمی و بیضایی دیگرآیینی مشهود است اما نظم گفتمانی حاکم بر فرافیلم‌های مهرجویی و فرمان آرا در نسبت با دیگری، علی‌رغم ظاهر انتقادی و روشنفکرانه‌، بازتولید گفتمان‌حاکم است، چراکه خودبازتابی در فرافیلم‌ها تنها در صورتی می‌تواند باعث دیگرآیینی اخلاقی شود که حاوی خودانتقادی بوده و خودارجاعی آن، از لاک خودشیفتگی و محافظه‌کاری بیرون باشد.

self-reflectivity and moral representation of “the other” in iranian meta-films

mainstream cinema seeks to naturalize and project as real what comes from an ideological and imaginative framework. met-films, on the contrary, are meant to highlight their own artificiality and imaginative nature through their particular focus on the movie production process.the two dominant views with respect to the moral association between “the self” and “the other” in the history of western philosophy, are represented by jean-paul sartre and emmanuel levinas. from sarte’s standpoint, that association is characterized by conflict. levinas, on the other hand, raises the concept of asymmetrical and infinite responsibility, introducing moral heteronomy. if mainstream cinema represents the dominant discourse on the association between “the self” and “the other”, then the question is whether the self-reflective qualities in the iranian meta-films have created variations in the representation of “the other”? to address that question, the present research has put the spotlight on such meta-films as “under the olive trees” (1994) by abbas kiarostami, “when we are all asleep” (2009) by bahram beyzaei, mix (1999) by daryoush mehrjouee, and “smell of camphor, scent of jasmine” (1999) by bahman farmanara. relying on descriptive analytics, the study bases its review on norman fairclough’s critical discourse analysis (cda). the research concluded that those meta-films have their own different individual treatment of “the other” as the obstacle on their path toward creativity. when it comes to this, kiarostami and beyzaei have resorted to heteronomy, while mehrjouee and farmanara — despite appearing critical and intellectualist — do reproduce the dominant discourse.