پیدایش سازمان برنامه: چرخش از ملی ‌گرایی سیاسی به ملی‌ گرایی اقتصادی در ایران

برآمدن تکنوکرات‌ها پس از کودتای 28 مرداد نشان ‌گرِ انتقالی از ملی‌گرایی سیاسی حول جنبش ملی‌کردن نفت به شکل جدیدی از ملی‌گرایی اقتصادی بود. این گذار بیش از همه به‌سبب تحولات اقتصادی-سیاسی جهانی پس از جنگ دوم بین‌الملل رخ داد و وامدارِ فهم جدیدی از مفهوم اقتصاد بود که در برنامه‌هایِ توسعه جهان سوم به‌کار افتاد و خبرگانِ تکنوکرات را به‌عنوان بازیگرانی کلیدی وارد موضوع حکمرانی کرد. حرکت ایران به‌سوی توسعه در وضعیت «عقب‌مانده» اقتصادی و اجتماعیِ به‌جا مانده از جنگ آغاز شد. دولت ملی‌گرای مصدق به‌دنبال پس‌گیری حق حاکمیت ملی و دریافت درآمدهای بیشتر نفتی برای غلبه بر این اوضاع و به‌پیشتوانه جنبش‌های مردمی وارد مجادله‌ای سیاسی با دولت بریتانیا شد. این درگیری سرانجام با کودتای آمریکا/بریتانیایی به سرنگونی دولت مصدق انجامید. باری، موازی با جنبش سیاسی مصدق، گروهی از تکنوکرات‌ها به رهبری ابوالحسن ابتهاج با چشم‌اندازی متفاوت وارد دم‌ودستگاه دولت شدند. آن‌ها باور داشتند درآمدهای نفتی برای خروج از عقب‌ماندگی بایستی مبتنی بر رشد اقتصادی‌ و برنامه‌ریزی توسعه باشد و به این منظور نیاز به دریافت کمک‌های مالی و فنی از سازمان‌های بین‌المللی توسعه است. تثبیت این نگرش به معنای آغاز فرمانروایی ملی‌گرایی اقتصادی در ایران بود که از 1332 چراغ راه هدایت اقتصادی و عمرانی ایران شد. این تحلیل تاریخی بر بزنگاهی متمرکز است که تعامل عوامل فنی-سیاسی مسیر سلطه‌یافتن خبرگان بر فرآیند توسعه با محوریت برنامه‌ریزی دولتی در ایران را شکل دادند و فهمی دقیق‌تر از چگونگی تحول گسترده اقتصادی-اجتماعی ایران که منجر به شکل‌گیری یک چهره جدید از جامعه ایران، از دهه 1330 به‌بعد، به‌دست می‌دهد.