روش‌شناسی نظریه معرفتی‌ ـ اجتماعی علّامه طباطبایی

در این جستار ابعاد جامعه چهاربعدی (خداوند، انسان، زمین، و پیوند) مدنظر قرار گرفته است. در درجه اول، خداوند سبحان است که دارای اثرگذاری حتمی و قطعی در همه حوزه‌های معرفت است. درباره اعمال اختیاری انسان، البته اراده تکوینی الهی، از مسیر اراده انسان می‌گذرد. در درجه دوم اثرگذاری، انسان قرار دارد که اراده انسانی در این میان شاخص است. در درجه سوم، باید از موجودات غیبی همچون فرشتگان یاد کرد که ماموران خدای سبحان‌اند. شیطان (و اعوان و انصارش) نیز در همه اوقاتی که درباره خدا، خود، طبیعت، و دیگران می‌اندیشیم می‌کوشند تا گونه‌ای انحراف در آن ایجاد کنند. در مرتبه چهارم، اثرگذاریِ عوامل طبیعی و نیز اجتماعی (مبتنی بر پیوندهای انسان) قرار دارند. همه اثرگذاری‌های مزبور در سایه احاطه و حضور باری‌تعالی صورت می‌گیرد و همه عوامل یادشده پرتوی از وجود حضرت حق هستند: «وَاللّهُ مِنْ وَرایِهِمْ مُحیط» (بروج: ??)؛ و خدا از هر سو برایشان محیط است‏.