نمود علمی و پیش‌فرض‌های تفسیری کتاب «تاویل مشکل القرآن» ابن قتیبه در بوته نقد و تحلیل

ابن قتیبه دینوری از مفسران به نام قرن سوم هجری اهل سنت با گرایش حدیثی مخالف معتزله و در سلک عالمان بزرگ عصر خود بود که در اثر سترگ خود یعنی »تاویل مشکل القرآن «، به غور در قواعد و صناعات آیات قرآن پرداخته و وجوه قرآن و متشابهات آن را تفسیر کرده است. در خصوص جایگاه علمی ابن قتیبه لازم به ذکر است که ایشان تسلط کم نظیری بر علوم مرتبط با تفسیر داشته است ولی با این همه در تفسیر خود از ظن و گمان بهره برده و در مواردی نیز روایات مورد استناد وی چندان موثق نیستند. تفسیر وی صبغه فقهی داشته و در این خصوص فقه عامه با گرایش حنفی نمود بیشتری دارد. البته ایشان قرآن را تبیان همه معارف و احکام دینی محسوب می‌کند ولی این ادعا از منظر روایت شیعی حدیث ثقلین تایید نمی‌شود. پیش فرض‌های تفسیری وی خیلی گسترده است. از جمله قدسی و الهی بودن نص قرآن، مصونیت لفظی قرآن، جاودانگی دعوت قرآن، تفسیرپذیری قرآن و امثال آنها؛ ولی با این همه از منظر روایات شیعی ضعف‌هایی نیز دارد از جمله اینکه فقط به ذکر روایات بسنده کرده و در بیان مفردات نیز فقط به صرف ادعا اکتفا نموده است. ابن قتیبه همچنین به برخی از روایات موثق اهل بیت اعتنا نکرده و در نقل روایات نیز گزینشی عمل کرده و دست آخر اینکه برخی از روایات را نیز علیرغم غیرعقلایی بودن آنها ذکر نموده است.

A Critique and Analysis of the Scientific Manifestation and Interpretive Presuppositions of the Book “Ta’wil Mushkil al-Quran” by ibn Qutaybah

Ibn Qutaybah Dinwari was one of the outstanding Sunni interpreters of the second century AH. His hadith orientation was against the Muchr('39')tazilites, and he was one of the great scholars of his time. He has deeply delved into the rules and figures of speech in the verses of the Quran and has interpreted the modes and allegorical expressions of the Quran in his prodigious book ldquo;Ta rsquo;wil Mushkil alQuran rdquo;. Regarding ibn Qutaybahchr('39')s scientific position, it should be noted that he had a rare mastery of the sciences related to interpretation. In spite of this, he has resorted to suspicion in his interpretation, and in some cases, the narrations cited by him are not very reliable. His interpretation has a jurisprudential nature, and in this regard, its popular jurisprudential nature with a Hanafi orientation is more prominent. Of course, he considers the Quran as the source of explanation of all religious teachings and rules, but this claim is not confirmed from the perspective of the Shiite narration of the Hadith alThaqalayn. His interpretive assumptions, including the sanctity and divinity of the text of the Quran, the verbal inviolability of the Quran, the eternity of the call of the Quran, the interpretability of the Quran and the like, are very broad. However, from the viewpoint of Shiite narrations, they have some weaknesses as well. For example, he has sufficed to mention only the narrations, and in dealing with the mofradat, he has only sufficed to make a mere claim. Ibn Qutaybah has not paid attention to some of the authentic narrations from the Ahl alBayt either. He has been selective in quoting the narrations and, finally, has mentioned some narrations in spite of their irrationality.