تحول در اولویت های راهبردی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ‏ایران: از راهبرد «نه شرقی، نه غربی» تا «نگاه به شرق»‏

با پیروزی انقلاب اسلامی درک تصمیم‌گیرندگان سیاست خارجی ایران از روابط بین‌الملل متحول شد و نفی سلطه بیگانگان به مولفه اصلی در تدوین سیاست خارجی تبدیل شد. نوع نگاه حکومت به نظام بین‌الملل در اصل محوریِ «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» تجلی یافت. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از دیدگاه و چارچوب نظری نوواقع‌گرایان به‌دنبال یافتن پاسخ دو پرسش پژوهشی زیر است: 1. چه عواملی به دگرگونی نگرش جمهوری اسلامی از اصل «نه شرقی، نه غربی»، به راهبرد «نگاه به شرق» منجر شدند؟ 2. چگونه این عوامل بر دگرگونی راهبردی در سیاست خارجی ایران تاثیرگذار بودند؟ در فرضیه پژوهشی استدلال می‌شود که شرایط خودیاری نوینی که با دگرگونی ساختار نظام بین‌الملل پس از فروپاشی شوروی پدید آمد، سبب شد تا ایران در راهبرد سیاست خارجی رفته‌رفته بازنگری کند، و به‌جای سیاست نفی رابطه با قدرت‌های جهانی مبتنی بر اصل «نه شرقی، نه غربی»، به راهبرد «ائتلاف یا اتحاد با شرق» روی آورد. با رویکردی کیفی و با استفاده از روش تحلیل رویدادها و شواهد تاریخی پساانقلاب که در آثار تحلیلگران مسائل سیاست خارجی ایران و نظریه‌پردازان روابط بین‌الملل تبیین شده‌اند، تاثیر تحولات ساختاری در نظام بین‌الملل بر میزان پایبندی ایران به اصل «نه شرقی، نه غربی» در سیاست خارجی در مقاطع تاریخی مختلف بررسی خواهند شد؛ به‌ویژه بر سه سیاست (انقلابی‌گری متعادل، امت‌گرایی حمایت از مسلمانان و جنبش‌های رهایی‌بخش، عمل‌گرایی و «نگاه به شرق» با پایان نظام جهانی دوقطبی) تاکید خواهد شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در دیپلماسی و سیاست خارجی باید از مزایای نسبی تمام کشورها و قدرت‌های جهانی بهره برد، همچنان‌که در اقتصاد جهانی نیز بر این اصل تاکید می‌شود. بی‌شک هر تحولی در سیاست شرقی ایران مستلزم برقراری روابط متعادل با غرب است، وگرنه این تهدید امنیتی وجود دارد که ایجاد وابستگی یکسویه به شرکای شرقی به انتخاب‌های محدود در روابط خارجی ایران منتهی شود. ازاین‌رو ایران باید با همه دولت‌های شرقی و غربی بر پایه احترام متقابل و منافع مشترک همکاری کند.

transition in strategic priorities of the islamic ‎republic foreign policy: from “neither east, ‎nor west” to “look to the east”‎

the geographical, cultural, and economic position of contemporary iran has invariably induced the ruling elites to adopt the logic of balance in the international politics to preserve national independence and interests against external powers. this is a logic that enables the containment of one aggressive and expansionist state through the expansion of cooperation with its rival or adversarial states— relying on the protagonists (the relatively good guys) to deter the antagonists (the bad guys). the conduct and direction of foreign relations of iran have changed substantially since the overthrow of the pro-western monarchy. with the victory of the 1979 islamic revolution, the perception of iran’s foreign policy makers of the nature of the international system changed, and attentively opposing foreign domination became the main component of foreign policy formulation. a clear transition in iran’s foreign policy orientations is evident in its relations with the great powers. the pahlavi regime’s policy of looking to the west, the post-revolution policies of rejecting both the west and the east, and the consideration of looking to the east policy by the current foreign policy makers in iran could be explained by this logic. the policy of “neither east, nor west, but the islamic republic” was introduced during the anti-pahlavi protests and was founded on the revolutionary ideal of “independence, liberty, the islamic republic” in 1979. the slogan of “neither east, nor west- but the islamic republic” (nah sharqi, nah gharbi– amā jomhouri-e eslāmī-ʼi) was recognized as a key principle to guide foreign policy goals and behaviors in article 152 of the constitution of the islamic republic of iran (iri).historically, the mantra of “neither east, nor west” has been activated whenever bipolarity gains momentum in the international system, and small and medium powers had no choice for the preservation of their national interest than joining either one of the two superpowers of the east or west. the “neither east, nor west” policy rejected the alliance with the superpowers and called for neutrality since it was argued that both superpowers had been in favor of maximizing their own powers at the expense of the rest of global community. the history has shown that their first priorities had been their national interest. as a result, the two power blocs have been conceived to be similar and on the same side of one global arrogance which repeatedly ignored the rights of the oppressed. with such a pessimistic view, the islamic republic of iran rejected dependence on either of the world powers and opted for self-reliance in foreign relations. with the end of the cold war, the fall of the soviet union, and the hope for multipolarity in international system, this foreign policy outlook of the islamic republic was somehow moderated. the iri actively entered the global political equations as a regional power.using the theoretical framework of neorealism, the author attempts to find answers to the following two research questions: 1. to what extent have the main principles that guided iran’s foreign policy changed? 2. what domestic and external factors led to the change in iran’s foreign policy from the “neither east nor west” to the “look to the east” policy? in the research hypothesis, it is argued that the new international security environment that emerged with the transformation of the nature of the international system after the fall of the ussr and the end of the cold war as well as the anti-iran us-imposed sanctions forced iranian leaders to  gradually revise the foreign policy of “neither west, nor east” calling for rejecting dependence on the great powers to the “look to the east” policy.