مرزگذاری فرهنگی و اجتماعی در دورۀ قاجار: مطالعۀ موردی از درباریان مظفر‌الدین شاه

هدف اصلی مقاله پیش رو بررسی نحوه برساخت مرز و مرزگذاری فرهنگی و اجتماعی در سفرنامه ظهیرالدوله (همراه مظفرالدین‌شاه به فرنگ) است. این سفرنامه که در بحبوحه انقلاب مشروطه نگاشته شده، از لحاظ جایگاه اجتماعی سیاسی نگارنده حائز اهمیتی ویژه است. بحث توسعه‌یافتگی و مدرنیزاسیون جامعه ایرانی، لاجرم در ارتباط با کشورهای غربی پیوندی تنگاتنگ داشته است. به‌طور تاریخی و حتی در دوران معاصر، همیشه این سوال مطرح بوده است که چگونه می‌توانیم ضمن برقراری و حفظ رابطه با غرب، الگویی مطلوب برای توسعه جامعه ایرانی فراهم کنیم؟ این رابطه برای جامعه ایران با مسائل و پیچیدگی‌های فراوانی همراه بوده و از دوره قاجار تاکنون هیچ‌گاه از این پیچیدگی‌ها و تنش‌ها کاسته نشده است. با جستن ریشه‌های تاریخی و فرهنگی و پژوهش درباره اساس شکل‌گیری این رابطه در بستری تاریخی می‌توان به درک همه‌جانبه‌تری از هویت درحال شکل‌گیری جامعه ایران دست یافت. همچنین تلاش بر این است که با تحلیل محتوای قسمت‌های منتخب سفرنامه مذکور، نخستین لحظه‌هایی که در آن انواع مرزهای اجتماعی و فرهنگی به شکل‌دهی مفهومی «هویت ایرانی» دامن زده‌اند، ثبت شود. به‌علاوه نشان داده شده است که چگونه در این قبیل سفرنامه‌ها محور توجه از پیشرفت کشورهای مقصد به نقص‌های جامعه ایران معطوف شده است و بیشتر از آنکه دیگری ستایش شود، خود ملامت و سرزنش می‌شود.