بازخوانی جامعه‌شناسی تاریخیِ روایت شریعتی از تشیّع در دورۀ صفویه

جامعه‌شناسی تاریخی در حوزۀ مطالعات اجتماعی تاریخ ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد و ایران به‌عنوان جامعه‌ای با تاریخ دراز‌دامن، یکی از بسترهای مهم این سنخ از مطالعات می‌باشد. در این مطالعه که به روش تجزیه و تحلیل انتقادی متن انجام شده است، به رویکرد «علی شریعتی» در یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی جامعۀ ایران، یعنی حکومت صفویه پرداخته و تلاش شده است که مفهوم «روضه‌خوانی» را به مثابه یک نهاد اجتماعی جامعه‌ساز مورد کندوکاو جامعه‌شناختی قرار دهد. در این پژوهش، از منظر انتقادی، تساهل مذهبی صفویه مورد بازبینی و چشم‌انداز شریعتی، مورد نقد قرار گرفته است. نتایج تجزیه و تحلیل‌ها در این مطالعه نشان ‌می‌دهد شریعتی تساهل اجتماعی -که دارای زمینه‌های دینی هم بوده- را به اشتباه از نقاط ضعف صفویه برمی‌شمارد و کوچ «مسیحیان گرجی» و «ارمنی» و توسعۀ اقتصادی در این دوران را که مبتنی‌بر شبکۀ فعال ارمنی/ مسیحی و یهودی بود، به غلط محصول دست‌های مرموز می‏خواند. شاید اگر این شبکه‌ها تقویت می‏شد و تساهل اجتماعی در امپراتوری صفویان دچار افت و گزند نمی‏شد، تاریخ ظهور سرمایه‌داری به گونۀ دیگری نوشته می‏شد؛ اما در قرائت شریعتی چندصدایی و تنوع دینی و مشرب‌های متکثر در دورۀ صفویه از نشانه‌های «روابط بسیار نزدیک و مرموز» صفویه با غرب مسیحی قلمداد می‏گردد. به سخن دیگر، این مطالعه در پی پیشنهاد این نکته است که با رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی می‌توان برخی از مسائل پیچیدۀ تاریخ ایران و مدرنیته را در بستر مفهومی نوین، طرح و مورد بازخوانی قرار داد.

re-reading the historical sociology of shariati’s narrative of shiism in the safavid

historical sociology has a special place in the field of social studies of iranian history and iran as a society with a long history is one of the important contexts of this type of studies. in this study, we have dealt with ali shariati’s approach to one of the most important historical periods of iranian society, namely the safavid rule and we have tried to explore “commemoration of the martyrs of karbela” as a social institution that builds sociology. in this article, we have tried we have tried from a critical point of view safavid religious tolerance and criticize shariati’s perspective. in our opinion, shariati mistakenly considers social tolerance, which also had religious backgrounds, as one of the weaknesses of the safavids and calls georgian-armenian christian migration and safavid economic development based on an active armenian / christian-jewish system the product of mysterious hands. perhaps if the systems has been strengthened and social tolerance did not decline in the safavid empire, the history of the rise of capitalism would have been written differently, but in the reading of a multi-voiced shari’a and the diversity of religions and polytheists in the safavid era. one of the signs of safavid ”very close and mysterious relations” with the christian west is considered. in other words, with the approach of historical sociology, some complex issues of iranian history and modernity can be proposed and re-read in a new conceptual context.