بازنمایی شخصیت فم‌فتال به مثابه تهدیدی برای نظم اجتماعی در سینمای پیش از انقلاب ایران: مطالعه موردی فیلم‌های فریاد نیمه‌شب (1340)، مو طلایی شهر ما (1344)، و زن و عروسک‌هایش (1344)

فم‌فتال یکی از کهن‌الگوهای مهم در هنر، ادبیات و اسطوره‌شناسی به‌شمار می‌رود که در تاریخ سینما نیز بارها به‌عنوان یک تیپ شخصیتی بازنمایی شده است. فم‌فتال زنی جذاب است که با تکیه‌بر قدرت اغواگری خود، شخصیت مرد داستان را به بازی گرفته و از او در راستای اهداف خویش استفاده می‌کند. هرچند فم‌فتال‌ها بیشتر در سینمای جهان و به‌خصوص در گونه‌ی فیلم «نوآر» به‌عنوان یک تیپ تکرارشونده شناسایی شده‌اند، اما در تاریخ سینمای ایران نیز ردپایی از آن‌ها به چشم می‌خورد. عمده‌ی حضور این شخصیت‌ها در سینمای ایران به سال‌های 1340 و 1350 و درواقع دوران «فیلم‌فارسی» بازمی‌گردد، جایی که آن‌ها با حضور خود در نقش‌هایی بیشتر منفی، تلاش می‌کردند تا مردان فیلم‌ها را دچار شیفتگی مرگبار نسبت به خود کرده و آن‌ها را به ورطه‌ی نابودی بکشانند. در این حالت مردان یارای مقاومت در برابر وسوسه‌های فم‌فتال را نداشته و تن به خواسته‌های او می‌دادند. به‌طورکلی فم‌فتال‌ها تصویری جدید از زن ایرانی را در نظرگاه عمومی ارایه می‌دادند؛ هرچند تابع نظام اخلاقی سینمای پیش از انقلاب، در بیشتر مواقع سرنوشتی بهتر از مرگ و نیستی نمی‌یافتند. در تاریخ سینمای ایران، پروین غفاری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شمایل‌ها از این شخصیت شناخته می‌شود که در فیلم‌هایی مانند «فریاد نیمه‌شب» (ساموئل خاچیکیان، 1340)، «موطلایی شهر ما» (عباس شباویز، 1344) و «زن و عروسک‌هایش» (اسماعیل ریاحی، 1344)، در نقش فم‌فتال ظاهر شده است. پژوهش حاضر می‌کوشد تا با بررسی شیوه‌های متفاوت بازنمایی فم‌فتال در سینمای پیش از انقلاب ایران از طریق بررسی موردی سه فیلم مذکور، الگوهای مختلف در پرداخت این شخصیت و ارتباط آن با مدرنیته و تصویر زن جدید را شناسایی کند. بررسی این شیوه‌های بازنمایی متفاوت و روند پرداخت فم‌فتال‌های ایرانی در قیاس با نمونه‌های خارجی، نشان می‌دهد که چگونه مردان فیلم‌های فارسی برخلاف همتایان فرنگی‌شان، در بیشتر موارد به دام فم‌فتال نمی‌افتند و سرنوشت محتوم مردهای فیلم نوآر گریبان آن‌ها را نمی‌گیرد.

representation of the femme fatale character as a threat to social order in pre-revolutionary iranian cinema: the midnight terror (1961), blonde of our city (1965) and woman and her dolls (1965)

the femme fatale is one of the important archetypes in art and literature, which has been represented many times in the history of cinema as a character type. a femme fatale is an attractive and seductive woman who, relying on her power of seduction, manipulates the male character and uses him to achieve her goals. although femme fatales have been identified as a recurring type in world cinema, especially in film noir, traces of them can also be seen in the history of iranian cinema. the main presence of these characters in iranian cinema goes back to the 1340s and 1350s, in fact, the era of filmfarsi, where they tried to captivate the men in a deadly fascination and drag them to the abyss of destruction, mostly in negative roles. in this case, men are mostly unable to resist the temptations of the femme fatale and give in to her demands. these characters presented a new image of iranian women in public opinion; however, in line with the moral system of the pre-revolutionary cinema, in most cases they did not find a better fate than death and demise. in the history of iranian cinema, parvin ghaffari is known as one of the most important icons of this character in films such as the midnight terror (samuel khachikian, 1340), blonde of our city (abbas shabaviz, 1344) and  woman and her dolls (esmaeil riyahi, 1344). the current research tries to identify the different ways of representing the femme fatale in iran's pre-revolutionary cinema through the historical approach and case studies to identify different patterns in the development of this character and its connection to modernity and the image of the new woman. examining these different ways of representation and comparing the development process of iranian femme fatales in comparison with foreign examples, shows how men in persian films, unlike their western counterparts, in most cases do not fall into the trap of femme fatales and do not suffer the inevitable fate of film noir men.