مطالعه‌ی تحلیلی و تطبیقی ساختار «سه‌گاه» در موسیقی دستگاهی ایران و موغام/ دستگاه جمهوری آذربایجان

با توجه به ریشه‌های مشترک در موسیقی کلاسیک ایران و آذربایجان، هدف از این تحقیق شناخت وجوه تمایز و تشابه این دو فرهنگ موسیقایی به طور اخص در دستگاه/ موغام «سه‌گاه» بوده است. «سه‌گاه» به عنوان یکی از مدهای اساسیِ دو کشور است که به شیوه‌ی مقایسه‌ی توصیفی، تطبیقی و تحلیلیگوشه/  شعبه‌های تشکیل دهنده‌ی آن از لحاظ فواصل ساختاری، نغمه‌های «شاهد»، «ایست» و «متغیّر»، گستره‌ی صوتی، سیر ملودیک، فضای مدال بررسی شده و همچنین به مقایسه‌ی اشتراک‌ها و تفاوت‌ها در ساختار و مفاهیم آن پرداخته‌ایم. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات، منابع کتابخانه‌ای به زبان‌های فارسی و ترکی و منابع صوتی از استادان موسیقی هر دو فرهنگ بوده است. همینطور گفتگوهای شفاهی با نوازندگان و خوانندگان آذربایجان ایران به عنوان منبع روایی مورد استفاده قرارگرفته است. نتایج شامل این است که «سه‌گاه» از ترکیب دو واژه‌ی «سه» در معنای عددی و «گاه» در مفهوم جایگاه، در هر دو کشور با یک معنی مشابه به کار رفته و ریشه‌ی مشترکی دارند و همینطور گستره‌ی صوتی «درآمد» در سه‌گاه ایرانی محدود به فضای مدال آن و دستگاه در یک روند صعودی قرار دارد. در سه دگره‌ی سه‌گاه آذربایجان «برداشت» از قسمت اوج هر دستگاه شروع شده و با یک روند نزولی به محدوده‌ی صوتی مایه‌ی اصلی می‌رسد. در نتیجه وسعت صوتی برداشت‌ها نسبت به درآمد سه‌گاه ایرانی بیشتر است. نغمه‌ی شاهد در دگره‌های سه‌گاه آذربایجان نسبت به سه‌گاه ایرانی تعدیل شده است، بدین صورت که سه‌گاه ایران تاکید روی فاصله‌ی سوم خنثی(طنینی به علاوه مجنب) دارد، اما در سه‌گاه آذربایجان این فاصله، فاصله‌ی سوم بزرگ طبیعی متناسب با پرده‌بندی موسیقی آذربایجان است. گوشه‌/ شعبه‌ی زابل، مُد مشترک بین دو کشور دارای محور ملودیک و شاهد یکسان، یعنی فاصله‌ی سوم نسبت به شاهد سه‌گاه است. «مویه» به عنوان مد مستقل در موسیقی ایرانی دارای ساختار تریکوردی با محوریت ملودیک نغمه‌های «دو»، «رکرن» و  «می بمل» و در آذربایجان به عنوان گوشه‌ای جزء شعبه‌ی «مایه‌ی زابل» و با محوریت ملودیک نغمه‌های «سل»، «لابمل» و «سی دوبل بمل» اجرا می‌شود. همچنین گوشه/ شعبه‌ی «مخالف» با نغمه‌ی شاهد و فاصله‌ی ششم نسبت به شاهد سه‌گاه در هر دو فرهنگ موسیقایی مشترک بوده اما در فواصل ساختاری متفاوت است.

a comparative structural analysis of “segāh” dastgāh/mughām in the classical music of iran and azerbaijan

iran and azerbaijan’s musical traditions benefit from improvisation and the composition of rich melodies, as well as pieces based on the dastgāhi system in iran and the dastgāh/ mughām in azerbaijan. segāh as one of the fundamental modes in iranian and azerbaijani dastgāh/ mughām music has been explored and compared analytically. in this research, the gushehs / shobehs of the segāh in terms of structural intervals, tonic(shāhed),stop(ist), altered notes, melodic range, melodic motion, and modality have been investigated, and also a comparison of subscriptions and differences in their concepts and components have been studied. the results indicate that segāh from the combination of the two words se in the numerical meaning (three) and gāh in the meaning of position is the same in both countries. the melodic range of “darāmad” in the iranian segāh is limited to the modality of darāmad and the dastgāh is in an ascending motion. in the three variants of azerbaijani segāh, the “bardāsht” starts from the highest range of each dastgāh and reaches the main modality with a descending motion. consequently, the melodic range of the bardāshts is wider than the darāmad of the iranian segāh. the tonic note or shāhed in the variants of the azerbaijani segāh has been tempered compared to the iranian segāh so that the iranian segāh emphasizes the neutral third interval (quarter-tone), while in the segāh of azerbaijan this interval is the major third commensurate with the fretting of azerbaijani music. “zābol” gusheh/ shobeh is a common mode between the two countries with the same melodic pivot and shāhed, which means the third interval from the shāhed of the segāh. muyeh as an independent mode is performed in iranian music with a trichord structure with the melodic pivot concentrating on the notes c, d quarter-tone, and e flat, and in azerbaijan music, as a gusheh of the mayeh-ye- zābol shobeh with the melodic pivot concentrating on the notes g flat, a flat and b double flat. also, the mokhālef gusheh/ shobeh is prevalent in both musical cultures, with the shāhed note and the pivot of the sixth interval from the shāhed of the segāh. but in iran and azerbaijan, it has differences in structure.