سنخ‌شناسی متون موسیقایی ایران

شناخت میراث موسیقایی در سنت ایرانی- اسلامی، وابسته به شناخت متون است زیرا تا قبل از اختراع ضبط‌صوت، دسترسی مستقیم به موسیقی در گذشته‌ی تاریخی میسر نیست و بنابراین تنها راه شناخت موسیقیِ گذشته بررسی متون اعم از مکتوب یا منقوش است. آنچه امروزه مصداق متون موسیقایی شناخته می‌شود، متون موسیقیِ نظری در مکتب مشایی و بعد مکتب منتظمیه است که در آن‌ها بیشتر به مسایل فنی و نظری موسیقی با نگاه غالب ریاضیاتی پرداخته می‌شود. ازآنجاکه موسیقی مقوله‌ای فرهنگی است و به‌عنوان بخشی از کلیت فرهنگ ایران با زنجیره‌ی وسیعی از دیگر مقولات فرهنگی پیوند عمیق دارد؛ بنابراین منحصر شدن متن موسیقایی در متون فنی موسیقیِ نظری با گرایش ریاضیاتی نابسنده بوده و باعث خواهد شد بخشی از میراث فرهنگی موسیقایی ما مغفول بماند؛ زیرا متون تاریخی در یک شبکه‌ی منسجم فرهنگی به‌هم‌پیوسته‌اند و بررسی هریک از مقولات فرهنگی، ازجمله موسیقی، مستلزم نگاه کلان به‌تمامی متون تاریخی با درجات ارتباط و تاثیر متفاوت است. مقاله‌ی حاضر پژوهشی در روش‌ِ شناختِ منابع در تاریخ موسیقی و در حوزه‌ی طبقه‌بندی علوم است؛ و به این مساله می‌پردازد که متن موسیقایی چیست و کدام‌یک از متون تاریخی را می‌توان متن موسیقایی نامید؛ چرا منحصر شدن متون موسیقایی در متون ریاضیاتی نابسنده است و گستره‌ی منابع موسیقی‌شناسی تا کجاست. این مقاله هشت سنخ متن از متون موسیقایی را شناسایی کرده و نشان داده می‌شود که هر سنخ از متون، کدام بخش از مقوله‌ی فرهنگی موسیقی را روشن می‌سازند. این هشت سنخ شامل اول متون موسیقی نظری در گفتمان ریاضیاتی- فلسفی، دوم متون گفتمان شفاهی و تذکره‌ها، سوم کتب فقهی و حدیثی، چهارم سماع نامه‌ها، پنجم کتب تاریخی که شامل تاریخ عمومی، آداب‌نامه ها و سفرنامه‌ها است، ششم متون ادبی، هفتم کتب طبیعیات شامل علوم پزشکی و نجوم، هشتم متون هنرهای‌تجسمی شامل حجاری، نگارگری و انواع نقوش و هم‌چنین آثار باستانی شامل سازهای قدیمی و نقش برجسته‌ها و نقوش باستانی می‌شود.

typology of musical texts of iran

knowing the music of the past of iran or persian- islamic tradition is only possible by studying the texts, since old music is not available to us and cannot be heard today, so the only way of studying old music is studying musical texts. as music is a cultural phenomenon interwoven in the vast network of cultural phenomena, knowing music requires knowing culture in all its aspects; therefore, relying only on the technical texts about music theory is inadequate and deficient. most of the musical texts, nowadays, are limited to the music theory books from peripatetic school and systematic school and other texts types that contain valuable information are neglected and because of that historical musicology is limited to the technical aspect of music theory and chronological approaches to the maqams, iqas, lahns. the present study is about the typology of musical texts and attempts to explain what a musical text is, and which texts are musical; in other words, which type of historical texts can be regarded as musical texts, and each type of musical text is related to which aspect of music as a cultural phenomenon. this study introduces eight types of texts and shows what aspects of music as a cultural phenomenon are illustrated by each type. these types include: 1- music theory books with mathematical- philosophical approach, 2- musical texts in practical context and biographies, 3- religion and jurisprudence books, 4- books of sama, 5- history books that contain general history and travelogues, 6- literary books, 7- scientific books such as those related to medicine and astronomy, 8- texts about visual arts including miniature, ancient instruments, pottery paintings and reliefs on the walls. these eight types are first layers of cultural texts that can be considered to be musical texts and each of them can shed light on some aspects of music.