موزیکاپوئتیکا؛ واکاوی یک مفهوم در آفرینشِ موسیقی

«موزیکاپوئتیکا» مفهومی مُلهم از نظام فکری ارسطو است که در دوران رنسانس توسط نیکولاس لیستنیوس در حوزه‌ی موسیقی طرح شد. همان‌گونه که از عنوان آن برمی‌آید، «موزیکاپوئتیکا» نظربه آفرینش موسیقی و قصد جدا ساختن حیطه‌ی آن از «موزیکاتئوریکا» و «موزیکاپرَکتیکا» را دارد. اما، رَوند تحولات حوزه‌ی آفرینش موسیقی نشان می‌دهد که پس از طرح این مفهوم، موسیقی در قلمرو آفرینش به‌سمت علوم‌بیانی‌ای چون رتوریک جذب شده است. این تحول چنان نقطه‌‌عطفی در تاریخ موسیقی است که حتی امروزه در مورد خاستگاه، ابعاد و لزومِ طرح خودِ مفهوم موزیکاپوئتیکا کمتر سخنی در میان است و بیشترِ منابع و مطالعات به این مفهوم تنها ذیل موضوع پیوندِ موسیقی با رتوریک اشاره‌ای گذرا داشته‌اند. پژوهش تاریخی- تحلیلی حاضر بر آن است تا با کاوشِ بستر تاریخی، فکری و معرفت‌شناختی‌ای که این مفهوم در آن متولد شده است، به این پرسش بنیادی پاسخ دهد که لیستنیوس با طرحِ موزیکاپوئتیکا به چه موضوع یا موضوعاتی اشاره داشته است. در این مسیر ضمن مراجعه به نصِ رسالات به‌جامانده از لیستنیوس، تلاش شد تا آرای وی برپایه‌ی مفاهیم معرفت‌شناختی ارسطو تحلیل و درنهایت مبتنی‌بر شواهد تاریخی و رَوند تحولاتِ حوزه‌ی موسیقی، فهم شود. نتایج نشان داد که لیستنیوس ابتدا با پافشاری بر ثابت نگه‌داشتن بدنه‌ی سیال و شفاهی موسیقی زمانه‌اش ازطریق نگارش، مهم‌ترین الزام معرفت‌شناختیِ ورود موسیقی به ساحتِ پوئسیس ارسطو را فراهم آورده و سپس با طرح موضوع انتقال پیام به مخاطب و آیندگان، موجباتِ پیوند موسیقی با علوم‌بیانی را مهیا ساخته است. درحقیقت، در آن برهه‌ی تاریخی موزیکاپوئتیکا متنِ موسیقی را هم‌چون متنِ خطابه و شعر حاوی پیامی برای مخاطب لحاظ می‌کند و آهنگ‌سازی را به مقوله‌ای فراتر از تنظیم کنترپوان و بداهه‌پردازی برپایه‌ی ملودی‌ها و الگوهای از پیش معلوم ارتقاء می‌دهد. ازاین‌وجه، به‌نظر می‌رسد درک و دریافت آثار موسیقی قدیمِ اروپا مستلزم واکاوی ابعادِ گوناگون و فهم خاستگاه مفهوم موزیکاپوئتیکا است.

musica poetica; analysis of a concept on musical composition

“musica poetica” is a concept inspired by the aristotelian system of thought, which was proposed in the field of music by nicholas listenius during the renaissance. as its title implies, “musica poetica” refers to the composition of music and separating its scope from “musica theorica” and “musica practica”. however, the process of developments in the field of musical composition shows that after this concept was proposed, music in the field of composition was attracted to “trivium” arts such as rhetoric. this evolution is such a turning point in the history of music that even today, there is less talk about the origin, dimensions and necessity of the concept of “musica poetica” itself, and most of the sources have only made a passing reference to this concept under the topic of correlation between music and rhetoric. the present historical-analytical research aims to answer the seminal question of what issue or issues listenius alluded to with proposing “musica poetica” by exploring the historical, intellectual and epistemological background in which this concept was born. in this regard, while referring to the text of the treatises left by listenius, an attempt was made to analyze his opinions based on aristotelian epistemological concepts and finally based on historical evidence and the process of subsequent developments of music. the results showed that listhenius first by insisting on keeping constant the fluid and oral corpus of the music of his time, through musical notation, provided the most important epistemological requirement for music to enter the field of aristotelian “poiesis”, and then by proposing the issue of conveying the message to the audience and future generations, he caused the correlation between music and “trivium” arts. in fact, at that historical moment, “musica poetica” considers the text of music as the text of oration and poem containing a message for the audience, and elevates composition to a category beyond counterpoint setting and improvisation based on pre-known melodies and patterns. from this point of view, it seems that understanding and comprehending the works of historical european music requires the analysis of various dimensions and the perceiving of the origin of the concept of “musica poetica”.