تقابل گفتمانی در موسیقی قرن سوم: براساس کتاب الملاهی و اسمائها من قبل الموسیقی

قرن‌سوم هجری زمانه‌ای است که تمدن اسلامی دچار تغییرات زیادی شده و گفتمان‌های متفاوتی در زمینه‌ی دانش و فرهنگ شکل گرفته است. این دوره ابتدای شکل‌گیری موسیقیِ نظری و غلبه‌ی گفتمان فلسفی- ریاضیاتی در موسیقی بوده است که توسط فیلسوفان و منطق‌دانان و ریاضی‌دانانی ایجاد شد که اغلب علومِ با پیشینه‌ی یونانی را آموخته بودند. کتاب الملاهی و اسمائها من قبل الموسیقی ازجمله آثاری است که نه‌تنها شواهدی دال بر وجود تقابل گفتمانی درباره موسیقی در آن یافت می‌شود بلکه به‌دلیل همین تقابل، تالیف شده است و تنها با درنظر گرفتن وجود گفتمان‌های متفاوت در موسیقی و تقابل میان آن‌ها است که تالیف این کتاب و نحوه‌ی بیان مطالب در آن معنادار می‌شود. این رساله اثر ارزشمند مفضل بن‌سلمه، عالم لغت و نحو و محدث قرن‌سوم است و ازجمله‌ی قدیمی‌ترین آثار موسیقایی است که گزارشی از سنت شفاهی مرتبط با قبل‌ازاسلام و قرون اولیه‌ی پس‌ازاسلام را در خود دارد که منبع بسیاری از آثار بعد خود قرارگرفته است. ابن‌سلمه سعی دارد سنتی را که به آن تعلق دارد در برابر پدیده‌ی جدیدی که موسیقی نام دارد محافظت کند؛ بنابراین همان نکاتی را برجسته می‌کند که دلیل اختلاف است: ازجمله منشا اسطوره‌ای برای سازها؛ پیشینه‌ی قومی برای انواع ساز و ذکر تغییر نام آن‌ها در طول زمان؛ توضیح اصطلاحات قدیمی و تاکید بر همبستگی موسیقی و شعر و آداب و مناسبت‌های اجتماعی. درحقیقت این کتاب شاهدی است بر وجود یک تقابل فرهنگی و جدال بر سر هویت موسیقایی. این مقاله با شرح کتاب و توضیح اصطلاحات آن و همین‌طور توصیفی مختصرِ انواع گفتمان‌ها، ویژگی‌های هرکدام، و بحث درباره وجود تقابل گفتمانی، قصد دارد نشان دهد این کتاب و آثار مشابهی که در سنت ما وجود دارد، باید در دل گفتمان شفاهی خوانش شوند و برحسب بنیادهای فرهنگی متفاوت از گفتمان ریاضیاتی- فلسفی تفسیر شوند. چراکه با یکپارچه دیدن تاریخ فرهنگی موسیقی بسیاری از متون ابتدایی معناداری خود را ازدست می‌دهند.

a discoursal opposition in the 9th century’s music: a text-oriented study on the kitāb al-malāhī wa asmā’ihā min qibal al-mūsīqá

the 9th century is when the islamic civilization underwent massive changes and different discourses in the areas of science and culture formed. this is when theoretical music commenced developing and mathematical-philosophical discourse gained dominance thanks to the philosophers, logicians, and mathematicians who were familiar with the greek sciences. the kitāb al-malāhī wa-asmā’ihā min qibal al-mūsīqá is one of the documents which not only proves the existence of the discoursal opposition at the time but was also mainly written due to this selfsame opposition. this valuable treaty by abū ṭālib al-mufaḍḍal ibn salama - the 9th century linguist, hadith transmitter, and grammarian of the kūfan school – is one of the oldest musical manuscripts, which has been a reputable resource for the subsequent works, includes an account on the oral tradition in the pre-islamic era and the early centuries afterward. in his manuscript, ibn salama is trying to protect the tradition he belongs in from the new-fangled phenomenon called music. therefore, he emphasizes the very points which aroused the dissension, such as the mythical origin of musical instruments; the ethnical backgrounds of the different musical instruments the changes in their names over the years, musical terms, and the correlation between music, poetry, and social traditions. this article, by explicating the book and explaining the terms used, intends to indicate that there were different cultural accounts of music in the 9th century which was different from the currently remaining metanarrative.