نسبت ماهیت سینما با دین و هویت ملی: رهیافتی انتقادی به دیدگاه‌های سید مرتضی آوینی

پرسش از ماهیت سینما در فرهنگ غربی چندین دهه قدمت دارد. اما در ایران عمدۀ مباحث نظری این حوزه، ترجمه یا گرته‌برداری از آرای غربی‌ها بوده است. از زمان ورود سینما به ایران، تاملاتی از جنس آرا و نظریات سیدمرتضی آوینی دربارۀ ماهیت سینما (به‌ویژه در نسبت با هویت ایرانیاسلامی) طرح نشده بود. بنیاد فکری آوینی دربارۀ سینما، به پیش از دسته‌بندی گونه‌های سینما برمی‌گردد. او از «ذات سینما» آغاز می‌کند. او معتقد است که ذات سینما غربی است و نمی‌توان آن را از ذات خود جدا کرد. با وجود این او در پی کشف ابعادی از سینما بود که قابلیت بیان مفاهیم دینی و بازنمایی هویت ملی را داشته باشد. این رویکرد‏، نقطۀ مرکزی برخی تناقض‌های نظری است که در مقالات آوینی مشاهده می‌شود. پرسش کلیدی مقالۀ حاضر این است که اگر سینما «ذات غربی» دارد چگونه آوینی از امکان و ضرورت «تسخیر جوهر» سینما سخن می گوید و بر ضرورت کشف «قابلیت‌های کشف‌ناشدۀ سینما» تاکید می‌کند؟ نسبت «تکنیک» و «محتوا» در نقد و تحلیل سینمایی نیز یکی دیگر از حوزه‌های بحث‌انگیز در آرای آوینی است که در مقالۀ حاضر به آن پرداخته شده است. تاکید ایشان بر اولویت و اهمیت «نقد تکنیک» بسیاری از نظریه‌ها و روش‌های تحلیل فیلم معاصر که گرایش به محتوا دارند را نادیده می‌انگارد. در عین حال بسیاری از نقدهای به‌جا‌مانده از خود ایشان به‌شدت درگیر محتوا است.به باور نویسندگان، شناخت آوینی از سینما در طی دوران فعالیت فرهنگی و هنری ایشان پس از انقلاب اسلامی در حال تغییر و تحول بوده است و برخی از تناقض‌ها در آرا‌ی ایشان نیز باید در بستر ادوار فکری ایشان تحلیل شود. خوانش انتقادی آرا‌ی اندیشمندان تاثیرگذاری چون آوینی، افق‌های تازه‌ای پیش‌روی نظریه‌پردازان بومی سینما می‌گشاید. این پژوهش نظری که با روش توصیفیتحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته، می‌کوشد برخی از ظرفیت‌های نادیده‌انگاشته‌شدۀ آرا‌ی آوینی را آشکار ساخته و با نگاهی انتقادی به بیان کاستی‌های آن بپردازد.

The Relation of the Cinema to Religion and National Identity:A Critical Approach to Morteza Avini’s Reflections on Cinema

Studying the nature of cinema in the EuropeanAmerican cultural sphere is decades old. In Iran, the majority of theoretical discussions in this area have been either translation or imitation of Western ideas and opinions. Since the advent of cinema in Iran until now, reflection on the nature of cinema (especially concerning the Iranian and Islamic identity) as propounded by Morteza Avini was without precedent. The extraordinary themes presented by him quickly attracted the attention of the experts in the field. In recent decades, the issue of national cinema has been transformed into an important topic. It’s important to reappraise the ideas of Seyyed Morteza Avini since he had a different approach to the national and religious cinema. He tried to redefine the nature of cinema and concepts like the national cinema and its relation to religion from the perspective of a thoughtful Iranian filmmaker. As the director and producer of one of the most important documentary film series after the Islamic Revolution, Avini tried to formulate a theory on cinema which born out of the intellectual foundations of the Islamic Revolution. His attempts resulted in a threevolume book under the title of “Magic mirror” (Ayene ye Jadoo). He also took efforts from an essentialist perspective to redefine the nature of cinema as a technology arisen from the western culture. Despite his privileged and high status as a promising and revolutionary artist in recent decades of Iranian art and cinema, so far no comprehensive research and critical analysis has been done about his opinions and thoughts from the perspective of the theory and film studies. In the years following Avini’s martyrdom, some people and organizations tried to shape his thoughts into their desired molds, preventing further analysis of various aspects of his work during different periods of his short life. The authors believe that the only way to keep a thinker’s heritage from stagnation or freezing into stereotypes is serious critical review and discussion.By suggesting the possibility of capturing the essence and transcending the Western identity of cinema, Avini intended to discover new cinematic potential to express religious concerns. The authors believe that Avini’s thought is as yet an undiscovered territory abundant with speculative resources that may be scrutinized consistent with new approaches in the field of film study. Critical reconsideration of the work of pioneer thinkers like him will open a new horizon before the eyes of the local theoreticians of cinema.The present study by applying a descriptive/analytical method, tries to uncover some of the neglected aspects and capacities in Avini’s thought. At the same time, it elucidates certain shortcomings in his approach from a critical viewpoint.