سازمان فضایی و گاهنگاری شهر ناتل با اتکاء به منابع تاریخی و شواهد باستان شناسانه

شهر ناتل، یکی از شهرهای مشهور سده‌های اولیه‌ی اسلامی شمال رشته‌کوه البرز بوده که ویرانه‌های آن در میان جنگل‌های دهستان ناتل‌کنار (شهرستان نور) و در مجاورت روستایی با همین‌نام شناسایی شده است. با اتکاء به منابع تاریخی، این شهر در دوره‌ی عباسیان از بزرگترین شهرهای طبرستان محسوب می‌شد و دارای پادگان نظامی بوده است. اهمیت ناتل در نیمه‌ی دوم سده‌ی سوم هـ.ق. به حدی بوده که «حسن ‌بن ‌زید علوی»، در مسجد جامع آن، از مردم منطقه برای تشکیل حکومت شیعه‌ی زیدی بیعت گرفت. با توجه به نقش کلیدی این شهر در ایجاد ارتباط میان تمدن‌های شمال ایران، انجام مطالعات باستان‌شناسی در آن ضرورتی مضاعف می‌یابد. از آن‌جایی‌که ناتل کاملاً تخریب شده است، پرسش‌هایی درخصوص زمان حیات، فرم و عملکرد و تاریخ اضمحلال آن قابلیت طرح می‌یابد. در پژوهش حاضر، ضمن پاسخ به این پرسش‌ها، سازمان فضایی و الگوی استقراری شهر نیز بازیابی شده است. بدین‌منظور، کلیه اطلاعات مرتبط با این شهر از منابع مکتوب استخراج شد تا در تطبیق با نتایج مطالعات باستان‌شناسی به‌روش توصیفیتحلیلی مورد استفاده قرار گیرند. به‌منظور تعیین فرم و ساختار فضایی این شهر، مطالعات میدانی به‌وسیله‌ی نگارندگان انجام شد که از آن‌جمله می‌توان به دو فصل کاوش در سال‌های 1387 و 1389 و بررسی سطحی سیستماتیک در سال 1392 اشاره نمود. در نتیجه‌ی این مطالعات مشخص شد که اگرچه شهر دارای پلان هشت‌ضلعی نامنظم و متفاوت از شهرهای فلات‌مرکزی ایران بوده، اما در محله‌بندی آن از الگوی رایج شهرهای مرکزی ایران (ارگ، شارستان و ربض) تبعیت شده است. در طراحی شهر ناتل، از رودخانه‌ی «شیم‌رود» در تحکیم استحکامات دفاعی جنوب‌شرق آن بهره برده شده و با حفر خندقی به‌موازات سایر دیوارها، سیستم دفاعی آن کامل شده است؛ هم‌چنین، امنیت دیوارهای دفاعی ارگ حکومتی ناتل به‌وسیله خندقی جداگانه تامین می‌شد.

The Urban Structure and Chronology of the Ancient City of Natel on the Basis of Historical Texts and Archaeological Investigation, Northern Iran

The ancient city of Natel has been one of the famous EarlyIslamic cities of northern Elburz mountain chain (Tabaristan province); whose ruins have been identified in jungles of NatelKenar district, in the vicinity of a village with the same name. Based on historical evidences from early Islamic centuries, Natel was located in between ancient cities of Amol and Chalous, and together with its barracks was accounted as one of the residences of the Muslim governors of northern Iran. As the historical evidences have accounted, like several other Sasanian and early Islamic cities, there existed a barrack called Duke in the vicinity of Natel, in which 500 soldiers were ready to control the state of affairs in Tabaristan. This city was one of the largest cities of Tabaristan in the Abbasid era. The importance of this city in second half of the third century was so much so that HassanIbn Zeid Alavi sought allegiance from people of the area towards forming a Zeidi Shia government. Despite to the mention of the city in most historical and geographical references about northern Iran, there exists numerous questions in relation to its lifetime, as well as form and function, as the city has been completely ruined. And so, the aim of the present research is to lay out the chronology of the Natel city, and also retrieve its spatial organization and settlement style. To this end, all information about the city is extracted from the written resources, through a descriptiveanalytical method, to be used in the analysis, in comparison with results from the archaeological studies. The authors have carried out significant field study in order to ascertain the form and spatial structure of this city; examples of which are two seasons of excavations in the years 1387 and 1389, and systematic surface survey in 1392 A.H./2013. As a result, it became evident that the city of Natel had an irregular octagonal plan and that the prevailing patterns of Iranian central cities were adopted towards formation of its boroughs (including the Arg, Sharestan and Rabaz). Stone and wood were the main architectural materials used in this city, and the urban designers have benefited from the “Shim Roud” river for strengthening the southeastern fortifications. In addition, trenches were dug in parallel to other walls to complete city’s defensive system. Interestingly, the security of defensive walls of the governmental Arg was also provided through a different trench and thus it can be accepted that Natel had a unique plan and defensive system.