بنای سنگی سرماج، قلعه ای از دوره ی حسنویه برروی سازه ای ساسانی

در سده‌ی 4 هـ.ق. منطقه‌ی غرب ایران در کنترل حکام حسنویان قرار داشت؛ طبق متون تاریخی، قلعه‌ی سرماج در حدود سال 348 هـ.ق. توسط حسنویه بنیان‌گذار سلسله، برروی یک بنای سنگی قدیمی‌تر بازسازی شده است. احتمالاً حسنویه پایتخت اداری-شهری خود را در دینور و پایتخت نظامی-سیاسی را در قلعه‌ی بزرگ سرماج بنا نهادند. ضرورت انجام این پژوهش به‌دلیل شواهد معماری بنا از دوره‌های ساسانی-اسلامی و فعالیت‌های اندک انجام گرفته پیرامون آن است. این مقاله برمبنای سوالات و فرضیات پیشِ‌رو استوار است: 1. براساس شواهد موجود، قلعه‌ی سرماج مربوط به چه دوره‌ای می باشد؟ 2. با توجه به شواهد موجود و یافته‌های باستان‌شناختی، قلعه‌ی سرماج چه ارتباطی با دوره‌ی ساسانی دارد؟ 1. براساس شواهد موجود، به‌نظر می‌رسد قلعه‌ی سرماج بنایی مربوط به دوره‌ی حسنویه است. 2. باتوجه به بررسی و مطالعات نگارندگان، به‌نظر می‌رسد قلعه‌ی سرماج برروی بنای مشابهی از دوره‌ی ساسانی احداث و بازسازی گردیده است. این بنا یکی از دژهای بزرگ ساسانی اسلامی با مساحت حدود 1600 متر مربع بوده که دارای شکل هندسی مربع‌مانند است. بیشتر مشخصات آن مانند: پلان، فرم، مصالح، دیوارها، حصار و خندق، سبک و سیاق بناهای مشابه دوره‌ی ساسانی از جمله کاخ ناتمام بیستون و معبد آناهیتای کنگاور را داشته است. دیوارهای سنگی بزرگ و کوچک حصار قلعه از مهم‌ترین عناصر معماری برجای‌مانده از قلعه هستند که بزرگ‌ترین و سالم‌ترین آن‌ها، دیواره‌ی جنوبی قلعه است. همچنین چندین قطعه از سنگ‌های کتیبه‌دار مزین به خط کوفی مزهّر از قلعه به‌دست آمد که متاثر از هنر عباسی بوده و صحت انتساب بنا را به دوره‌ی حسنویه می‌رساند. درنهایت متون تاریخی و یافته‌های میدانی میزان انتساب بنا را به دو دوره‌ی ساسانی و اوایل اسلامی (حسنویه) تایید می‌نمایند؛ اما برای تثبیت قطعی این فرضیات نیاز به پژوهش‌های بیشتر، خصوصاً انجام کاوش‌های هدفمند و علمی ضروری به‌نظر می‌رسد.