مطالعه ی کاروانسراهای درون شهری دوره ی قاجار همدان نمونه ی موردی: کاروانسرای حاج صفرخانی

کاروانسراهای درون‌شهری، محل مبادلات کالاهای تجاری و نیز مکانی امن برای اقامت مسافران و تجار بوده است. این کاروانسراها، عمدتاً در جنب بازار و مرتبط با بازارها بوده‌اند. در میان بازارهای ایران، بازار همدان به‌لحاظ موقعیت شهر همدان، اهمیتی قابل‌توجه داشته است. این بازار محل دادوستد کالاهایی بوده که از شرق به غرب و از شمال به جنوب حمل می‌شده و همچون چهارراهی رفت‌وآمدهای تجاری کشور و حتی در سطح بین‌المللی (جاده‌ی ابرایشم) را شامل می‌شده است. با وجود اهمیت بازار و کاروانسراهای درون‌شهری همدان، مطالعاتی جامع درباره‌ی آن‌ها صورت نگرفته است. این نوشتار به پژوهش تحلیلی درباره‌ی «کاروانسرای صفرخانی» پرداخته ‌است. ماهیت و روش تحقیق در این پژوهش، از نوع تحقیقات تاریخیتحلیلی است و اطلاعات مورد نیاز، به دو شیوه‌ی میدانی و اسنادی جمع‌آوری شده و مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. مساله‌ی اصلی این پژوهش را می‌توان در قالب پرسشی این‌گونه طرح نمود که چه عواملی در شکل‌گیری و ساختار این کاروانسرا موثر بوده‌اند؟ پیش‌فرض تحقیق، این را نشان می‌دهد که تحول مهمی در ساختار اقتصادی شهر همدان در اواخر دوره‌ی قاجار رُخ‌داده و روابط با نقاط مختلف کشور و همچنین کشورهای پیرامونی زمینه‌ی توسعه‌ی این‌گونه بناها را فراهم آورده که مکان‌یابی آن را تحت‌تاثیر قرار داده است. نتیجه‌ی تحقیق نشان‌داد که کاروانسرای صفرخانی در ساختاربندی فضایی کاری منحصربه‌فرد محسوب می‌شود. این بنا از نوع کاروانسراهای تجاری است که متاثر از شرایط اقلیمی شمال‌غرب ایران ساخته شده است. بر این‌اساس، ویژگی‌های معماری دوره‌ی قاجار در ساختار معماری و تزیینات آن قابل درک است. ویژگی‌های معماری بومی ساخت؛ در ترازبندی طبقات و میانسرا و همچنین نوع به‌کارگیری مصالح و ساخت پوشش طبقات و همچنین کاربری تجاری در نوع سامان بخشیدن به طبقات و ارتباط حجره‌ها با یکدیگر استفاده‌ی بهینه از کاربرد زمین در جنب بازار همدان بوده است.