دیوارهای دفاعی خراسان: حلقه ای از یک زنجیرۀ دفاعی قارّه ای

مهم‌ترین عامل در تعیین فرآیندهای تاریخی شمال‌شرق فلات ایران یا خراسان بزرگ، اقلیم و جغرافیا بوده است. توزیع ناهم‌گون امکانات و منابع طبیعی در این منطقه سبب وقوع مهاجرت‌های خرد و کلان از بخش‌های شمالی خراسان به قسمت‌های جنوبی می‌شد و جوامع یک‌جانشین جنوب خراسان برای در امان ماندن از گزند اقوام تازه وارد، یا در پناه حصارهای طبیعی و رودخانه‌ها سکونت می‌یافتند یا استحکاماتی احداث می‌کردند که دیوارهای دفاعی خراسان یکی از آن‌ها بود. مهم‌ترین عارضه‌ی طبیعی در شمال‌شرق ایران و در منطقه‌ی خراسان، رشته‌کوه کپه‌داغ بود که سرزمین‌های خشک صحرای قره قوم را از دامنه‌ها و کوه‌پایه‌های حاصلخیز جنوبی جدا می‌کرد؛ اما ارتفاعات دیوارمانند کپه‌داغ، در برخی نقاط دارای گردنه‌هایی بود که به‌عنوان معابر کوهستانی مورد استفاده قرار می‌گرفت و یا در اثر فرآیندهای زمین‌شناختی فرسایش یافته و قابل عبور شده بود. حفظ امنیت جوامع دامنه‌های جنوبی کپه‌داغ، منوط به انسداد این رخنه‌ها بود. از این‌رو، دیوارهایی ساخته می‌شد و این دیوارها در تکمیل دیواره طبیعی رشته‌کوه کپه‌داغ، سدی غیرقابل نفوذ را تشکیل می‌داد. شرایط جغرافیایی فوق نه تنها بر خراسان، بلکه بر گستره‌ی قاره‌ی آسیا حاکم بود و دغدغه‌ی اصلی ساکنان بخش جنوبی آسیا، ایجاد مانعی در برابر سیل اقوام کوچ‌رو شمال آسیا بود؛ در نتیجه، در دو سوی شرقی و غربی دیوارهای دفاعی خراسان، دیوارهایی امتداد می‌یافت که ترکیبی از عوارض طبیعی و سازه‌های معماری بود. این زنجیره‌ی دفاعی از دریای زرد در شرق تا دریای سیاه در غرب مانعی را ایجاد می‌کرد که در این مقاله به‌نام دیوار بزرگ آسیا معرفی شده است. این دیوار که یازده هزار کیلومتر درازا داشت عظیم‌ترین سازه‌ی دفاعی است که در نتیجه‌ی تعامل انسان و جغرافیا در طول تاریخ پدید آمده است.