تبیین نقش متغیرهای بوم شناسی در حیات شهر اسلامی جیرفت

شهر اسلامی جیرفت[1] از سکونت‌گاه‌های راه‌بُردی در حوزه فرهنگی هلیل‌رود و جازموریان در فاصله‌ی سده‌ی نخست تا هشتم هـ.ق. بوده است. گستره‌ی پراکندگی مواد فرهنگی در این شهر نشان از آبادانی، رونق و اهمیت آن در ایالت کرمان دارد؛ چنان‌که وسعت آن با شهرهای نام‌دار آن زمان مانند ری، نیشابور و اصفهان برابری می‌کرده است. پرسش اصلی این است که چه متغیرهای محیطی بر شکل‌گیری، گسترش و تخریب شهر کهن جیرفت در سده‌های نخست تا هشتم هـ.ق. اثر گذاشته است؟ فرضیات این پژوهش، با استناد به یافته‌های بررسی‌های میدانی باستان‌شناسی و ره‌یافت‌های تاریخی در مطالعه منابع مکتوب نقد و بررسی شده‌‌اند. سپس تحلیل و استدلال بر پایه نظریه بو‌م‌شناسی «کنت وات» صورت گرفته و نقش پنج متغیر: ماده، انرژی، تنوع، فضا و زمان در سه فاز شکل‌گیری، گسترش و تخریب شهر مطالعه شده است. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی شهر جیرفت از آغاز اسلام تا سده‌ی چهارم هـ.ق.، شهری متوسط در ایالت کرمان بود و گسترش آن از سده چهارم هـ.ق. آغاز شد. به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین علت گسترش جیرفت، تغییر مسیر ارتباطی میان سواحل خلیج فارس و شمال کشور بود؛ زیرا تا این زمان، جزایر قیس (کیش) و سیراف بندرگاه‌های مهم خلیج‌فارس بودند و راه اصلی بازرگانی از این دو جزیره به سیرجان و سپس نواحی شمالی می‌رفت؛ در حالی‌که از سده چهارم هـ.ق. با تغییر کرسی ایالت کرمان از سیرجان به بردسیر و اهمیت یافتن بندر هرمز به‌جای کیش و سیراف، راه ارتباطی هرمز - جیرفت - بردسیر به نواحی شمالی رونق بیشتری یافت و جیرفت به انبار کالاهای وارداتی و واسطه تجاری تبدیل شد. در پی آن توجه حکام سلجوقی کرمان به جیرفت معطوف و به‌عنوان پایتخت زمستانی آن‌ها برگزیده شد. هم‌چنین وجود منابع و معادنی که مواد اولیه کالاهای صادراتی را تامین می‌کرد، گسترش بیشتر آن را در پی داشت. پس از آن با درگیر‌های حکام فارس، شبانکاره و غزها، جیرفت برای مدّتی نقش راه‌بُردی خود را از دست داد؛ اما در دوران قراختائیان رونق گذشته را بازیافت. پس از آن در دوران تیموریان با کاهش اهمیت مسیر هرمز - جیرفت، به‌تدریج این شهر متروک شد. [1]. «شهر دقیانوس»؛ به دلیل نادرستی این انتساب به دقیانوس، در این مقاله از اصطلاح «شهر اسلامی جیرفت» استفاده شده است.