شناسایی مراکز و ویژگی های فلزکاری شمال، مرکز و غرب ایران از آغاز سده ششم هـ.ق. تا هجوم مغول

قرن ششم و اوایل قرن هفتم هـ.ق. یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ فلزکاری ایرانی است. به‌گواهی مدارک موجود، در فن ساخت و تزیین آثار فلزی این دوره، تحولاتی اساسی روی داده است. در صورتی که پیش از این، سهم و نقش فلزکاری خراسان در بروز این تحولات، براساس شواهد مادی و منابع مکتوب برجامانده، مشخص شده است، وضع فلزکاری دیگر مناطق و مراکز فرهنگی و صنعتی این دوره، ازجمله طبرستان، جبال، آذربایجان و شهرهای مهم آن‌ها، نامعلوم است. بر این اساس، هدف این مقاله، از یک سو، شناسایی مراکز شمالی، مرکزی و غربی این دوره از فلزکاری ایرانی و از سوی دیگر، معرفی ویژگی‌های متمایز تولیدات آن‌هاست. در این پژوهش برای تحقق هدف مذکور، از روش توصیفی-تحلیلی استفاده و مدارک به‌دست آمده در سه گروه طبقه‌بندی شده است: 1) آثار به‌دست آمده از شهرهای شمالی، مرکزی و غربی ایران، شامل یک قدح مفرغی به‌دست آمده از گرگان و یک طبقچه پایه‌دار به‌دست آمده از همدان؛ 2) آثار مرقوم به نام صنعتگران غربی، شامل یک پاتیل مفرغی که به‌دست یک صنعتگر قزوینی و یک اسطرلاب که به‌دست یک هنرمند اصفهانی ساخته شده است؛ 3) آثاری با ویژگی‌های سبک‌شناختی متفاوت از مکتب خراسان، شامل یک آبدان مفرغی به شکل گاو و گوساله و شیر. تحلیل مدارک برشمرده نشان می‌دهد که مهم‌ترین کارگاه‌های فلزکاری مرکز و غرب ایران در این دوره، به احتمال زیاد در همدان، قزوین و اصفهان مستقر بوده‌اند. درآغاز، طرح و تزیینات بیشتر تولیدات این کارگاه‌ها، زیر نفوذ زیبایی‌شناسی شمال‌شرقی است؛ اما، در سال‌های نزدیک با هجوم مغول، سبک متمایزی در فلزکاری این ناحیه شکل گرفته است که از مهم‌ترین ویژگی‌های آن، می‌توان به نزدیکی سبک تزیین آثار فلزی به شیوه نقاشی سفالینه‌های شهرهای مرکزی ایران اشاره کرد.