شاه ‌دز؛ دژِ گمشدۀ اسماعیلی در رشته ‌کوه‌های البرز

جنبش اسماعیلیۀ نزاری هم‌ دوره با سلجوقیان، خوارزم‌ شاهیان و خلفای عباسی، با در اختیار گرفتن بخش زیادی از دژها و استحکامات ایران، به ‌ویژه در غرب، شرق و جنوب کوهستان البرز، کومس، ساوه، اصفهان، خوزستان، خراسان و قهستان، شبهِ دولتی ایرانی را بنیان نهادند که مشروعیتِ شیعی هفت امامی داشت و دِژنشینی و دِژسازی ویژگی بارزِ‌ ایشان بود و از این دژها پایش بر تمامی امور اعم‌از: سیاسی، نظامی، اقتصادی و... انجام می‌گرفت. پژوهش‌هایی که در زمینۀ شناسایی دژهای نزاریان شده هنوز پاسخگوی بسیاری از پرسش‌ها نیست و در جایگاهِ مشهورترین دژهایشان؛ هم‌چون میمونِ دِژ، اَردَهَن، اُستوناوَند و...؛ با دیدگاه‌های ناهم‌سویی روبه‌رو هستیم و لزوم پژوهش‌های متمرکز و تخصصی در این‌زمینه احساس می‌شود؛ لذا در این جُستار، هدف اصلی یافتن یکی از این قلاع گمشده به‌نام «شاه‌دِز» خواهد بود که بنا به گزارش «جهانگشای جوینی» در نیمۀ سدۀ هفتم هجری‌قمری در مسیر لشکریان مغول به فرماندهی «هولاگوخان» در حدود دماوند به قصران و تبرستان قرار داشت. پرسش اصلی پژوهش این است که آیا تپۀ سَرقلعۀ لَواسان از دژهای حدفاصل تبرستان-قَصران با ویژگی‌های شاه‌دِزِ گمشدۀ اسماعیلی همخوانی دارد؟ فرضیۀ اصلی این است که شاه‌دِز همان سَرقلعه در مرز شرقی لَواسان با مازندران است. ‌روش این پژوهش‌‌ برپایۀ بررسی‌های میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای است که پژوهش میدانی بر سه محور جغرافیای تاریخی، داده‌های باستان‌شناسی و معماریِ برجا، استوار بود که در گستره‌ای از جنوب استانِ مازندران تا شهرستان‌هایِ فیروزکوه، دماوند و شمیرانات در شمال استان تهران انجام‌گرفت و پژوهش‌های کتابخانه‌ای برای بیرون کشیدن سوابق شاه‌دِز و برابرسنجی ویژگی‌های محوطه‌های برگزیده با گزارش متون تاریخی ضروری بود. با بررسی‌های انجام‌شده این برآیند حاصل شد که تپۀ سَرقلعۀ لَواسان، همان شاه‌دِز است که حدفاصل سده‌های پنج تا هفت هجری‌قمری پایگاه اسماعیلیه در قَصران بود.

shāh-dez, the lost isma’ili castle

isma’ilis simultaneously with the seljūks and the khwārazmshāhis, taking over a large part of the fortifications of iran, especially in the west, east andsouth of the alborz mountains, qūmis, dasht-e kavir, qom and sāveh,isfahān, khūrāsān, qūhistān and sistān. they had established an iraniangovernment within the seljūk dynasty and the abbāsid caliphs, which hadthe shiite legitimacy of the seven imams. the art of castle building andcastle dwelling was a special feature of the nizari isma’ili movement. inthe place of his most famous fortresses; alamūt and maymūn-dez; thereare differences of opinion, and the true status of some of their fortresses,such as ardahan, ostunāvand, and the shāh-dez, is unclear, and the viewspresented do not overlap with the documentation and it was necessaryto conduct focused research on the subject. therefore, in this article, weconsider the location of one of these mysterious castles called shāh-dez,which according to the book of jahāngoshāy joveini, was located in thecourse of holagokhan’s campaign in 654 ah, southwest of tabaristān tothe east of deylamistān, and after being opened by the mongols. it wasrazed to the ground and went down in history. so the main question willbe which of the forts between tabaristān and qasrān corresponds to thelost shāh-dez? the main hypothesis is that shāh-dez is consistent withthe characteristics of one of lavāsān hills called sar-qal’eh. the methodof this research is based on two sections: survey and library studies,which go together. based on the studies, we came to the conclusion thatthe fortress in qasrān, which was between the 5th and 8th centuries ah ofthe isma’ili base and could have the title of shāh-dez, is in the heart of the same hill that is now known as sar-qal’eh.