آگاهی ‌هایی نو دربارۀ منبر سنگی قلعه ‌سنگِ سیرجان بر پایۀ نتایج کاوش باستان ‌شناسی و مطالعۀ فنی اثر

شهر قدیم سیرجان از سدۀ پنجم تا نهم هجری ‌قمری در قلعه‌ سنگ در جنوب ‌شرقی سیرجانِ امروزی شکل ‌گرفت. یکی از شاخص ‌ترین آثار آن، پلکان سنگیِ کتیبه‌داری است که دربارۀ شکل‌گیری و کارکرد آن فرضیات مختلفی ازجمله: ارتباط با یک سکوی آتش -مشابه نمونه‌های پاسارگاد- یا منبری از یک مسجدِ دورۀ آل‌مظفر مطرح شده است. در کاوش باستان‌شناسی قلعه‌سنگ در سال 1394ه‍.ش.، اطلاعاتی جدید دربارۀ پلکان سنگی به‌دست آمد که در ارزیابی فرضیات قبلی اهمیت دارد. پژوهش حاضر بر پایۀ این پرسش نگارش یافته که، روند شکل‌گیری و تغییرات پلکان سنگی قلعه‌سنگ چگونه بوده و این اثر، چه کارکردهایی داشته است؟ بر این‌اساس، هدف از پژوهش، تبیین روند شکل‌گیری و کارکردهای این پلکان سنگی است. بخشی از داده‌ها، حاصل کاوش پیرامون این اثر و بخش دیگر، بر پایۀ منابع تاریخی است و پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد این اثر از ابتدا و قبل از سال 789ه‍.ق. فرم پلکانی نداشته و همسانیِ آن با پلکان سنگی پاسارگاد منتفی است. در جمادی‌الاولی 789ه.ق. کتیبه‌ای در پنج کادر افقی و یک کادر عمودی بر آن ایجاد شده و پس از آن، پلّه‌هایی روی آن تراشیده شده است؛ هم‌چنین در کاوش پیرامون این اثر، شواهدی از مسجد شناسایی نشد. به‌نظر می‌رسد این مکان و دامنۀ شمالی قلعه‌سنگ، خارج از دروازۀ اصلی کهن‌دژ شهر بوده و پلکان سنگی در مسیر ورود به دروازه و کهن‌دژ قرار داشته است و پس از افول شهر، مکان استقرار پلکان سنگی به یک کارگاه سنگ‌تراشی تبدیل شده است. کاربرد اولیۀ این اثر را می‌توان یادبودی برای «سلطان احمد آل‌مظفر» یا نماد قدرت و مشروعیت او در آخرین سال‌های رونق شهر دانست. پس از آن، تغییر کاربری این اثر به منبر در دستور کار قرار گرفته، اما نیمه ‌کاره رها شده است.

features and function of the stone staircase at qal’eh sang in sirjan based on the archaeological excavations and historical sources

the old city of sirjan developed during the 11th – 15th centuries in the qal’eh sang near the modern city of sirjan. there is a limestonestaircase with an inscription on the northern slope of qaleh sang. varioushypotheses have been made about its function, such as a minbar or pulpitfor a mosque from the muzaffarids period, or an artifact related to thefire-altar. in the excavation at the qal’eh sang in 2015 new informationwas obtained about the staircase that is important for evaluating previoushypotheses. the question is what was the process of formation, changes,and functions of the stone staircase in the qal’eh sang? this paper dealswith the results of the excavation at qal’eh sang and the study of historicalsources. the results show that this artifact was not a staircase form before789 ah/1387 ce. therefore, it did not resemble the stone stairs of the firealtarin pasargadae. an inscription was first created on this artifact in 789ah/1387 ce, and then its stairs were carved. furthermore, no evidence ofthe mosque was found in the excavation around the staircase. therefore,it was not an insitu minbar or pulpit. the north slope of qal’eh sang layoutside the gate and was, therefore, on the outskirts of the city. this areahas become a hewing workshop after the decline of the city. this stoneartifact was probably made as a memorial to sultan ahmad, the muzafarriruler. it seems that the carving process of the minbar was still in progress after the timur’s invasion, but was never completed.