تحولات تاریخی مسجد جامع دماوند با استناد به شواهد باستان ‌شناسی

مسجد جامع دماوند، یکی از مساجد شبستانی و کهن ایران است، که در مرکز شهر و در موقعیت کنونی مسجد جامع قرار دارد. طرح کلی نقشۀ اصلی عبارت از یک حیاط مستطیل‌ شکل با رواق‌هایی در پیرامون آن است. مهم‌ترین بخش مسجد، شبستان آن است که دارای پنج ناو طولی با شش ردیف ستون است. اهمیت مسجد جامع دماوند ازنظر نقشه و طرح آن بوده است، ولی تاکنون به آن توجه نشده است.  نمای شبستان از داخل حیاط، دارای سه دهانه با طاق قوس تیزه‌دار است که دهانۀ میانی، کمی عریض‌تر و مرتفع‌تر از دهانه‌های مجاور خود است که از ویژگی‌های مساجد اولیه ایران است. همین مسجد با ویژگی‌های دورۀ سلجوقی، تزئینات، کتیبه‌ها، مناره و... تاریخ آن را به این دوره می‌رساند؛ لذا عدم تجانسی میان طرح، نقشه و ویژگی‌های شبستان با ویژگی‌های دورۀ سلجوقی این مسجد وجود دارد. این پژوهش سعی دارد به بازنگری تاریخ ساخت این بنا بپردازد. روش پژوهش این نوشتار توصیفی-تاریخی، تحلیلی است که مبتنی‌بر مطالعات کتابخانه‌ای و گردآوری اطلاعات تاریخی لازم خصوصاً تاریخ شهر دماوند پرداخته و سپس با داده‌های حاصل از بررسی میدانی، بنا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. پرسش‌های اصلی پژوهش عبارتنداز: چگونه می‌توان وجود مسجد اولیه و نیز وجود بنایی پیش از اسلام را در مکان مسجد جامع اثبات کرد؟  با توجه به داده‌های موجود ساخت مسجد جامع دماوند به چه تاریخی بازمی‌گردد؟ بررسی نشان می‌دهد که مسجد اولیه برروی پایه‌های بنایی از پیش از اسلام ساخته شده و هم‌چنین می‌توان سه دورۀ ساخت برای مسجد جامع پیشنهاد داد؛ دورۀ اول، مسجد اولیه با نقشۀ شبستانی که بر اثر زلزله تخریب گردید. دورۀ دوم، مسجد سلجوقی برروی بقایای مسجد اولیه با همان نقشۀ شبستانی با ویژگی‌های دورۀ سلجوقی ساخته شد که آن‌هم بر اثر زلزله تخریب گردید. دورۀ سوم، مسجد فعلی برروی پایه‌های مسجد سلجوقی در دورۀ پهلوی دوم ساخته شده است.

historical developments of damavand jame mosque based on archaeological evidence

damavand jame mosque is one of the oldest and courtyard hypostyle mosques (shabestani mosques) in iran, which was located in the center ofcity and at the current location of jame mosque. the outline of the mainmap is a rectangular courtyard (ravagh) with porticoes around it. the mostimportant part of the mosque is its nave, which has five naves with sixrows of columns. the importance of damavand jame mosque is in termsof its plan and design, but it had not been paid attention to. the view of thenave from inside the courtyard (ravagh) has three opening with pointedarches, the middle opening is slightly wider and higher than the adjacentopenings, which is one of the characteristics of the early mosques of iran.this same mosque with the characteristics of the seljuq period brings itshistory to this period. therefore, there is an inconsistency between theplan, map and characteristics of shabestani with the characteristics of theseljuq period of this mosque. this research tries to review the constructiondate of this building. the research method of this descriptive-historicalwriting is analytical based on the library and it is necessary to collecthistorical information, which was analyzed with the data obtained fromthe field investigation. the main questions are: first, how can one provethe existence of the original mosque and the existence of pre-islamicconstructions in the place of the jame mosque? second, according to theavailable data, what date does damavand jame mosque go back to? theinvestigation shows that the original mosque was built on the foundation ofpre-islamic and it is also possible to suggest three periods of consumptionfor the jame mosque. the first period: the early mosque with the plan ofthe nave, which was destroyed by the earthquake. the second period: theseljuq mosque was built on the remains of the original mosque with thesame hypostyle (shabestani) plan with the features of the seljuq periodwhich was also destroyed by an earthquake. the third period: the currentmosque was built on the foundations of the seljuq mosque in the second pahlavi period.