پیش ازتاریخ حوضۀ دریاچۀ ارومیه:چالش ‏ها و رویکردها

شرایط مساعد طبیعی و جغرافیایی حوضۀ دریاچۀ ارومیه در شمال‌غرب ایران در طول زمان موجب شکل‏ گیری استقرارهای قابل‌توجه شده است. بعد از تک پژوهش‌های پراکنده، پروژۀ حسنلو به سرپرستی «رابرت دایسون» بعد از دو دهه پژوهش‌های بنیادی و هدفمند باستان‌شناسی گاهنگاری و کیفیت و کمّیت فرهنگ‌های منطقه را تاحدودی مشخص کرد. پس از پروژۀ حسنلو انتظار آن می‏رفت که این پژوهش‌ها توسط باستان‌شناسان ایرانی به‌منظور تکمیل و تصحیح خطاهای احتمالی پروژۀ حسنلو به‌صورت منظم ادامه پیدا کند که متاسفانه این موضوع تحقق نیافت. در سال‏ های اخیر، چندین سد در حوضۀ دریاچۀ ارومیه درحال ساخت است و تعدادی از آن‏ ها نیز به بهره ‏‏برداری رسیده‏ اند. کاوش‌های نجات‌بخشی در حوضۀ آبگیر این سدها فرصت بسیار خوبی فراهم کرد که دست‏کم گاهنگاری جنوب حوضۀ دریاچۀ ارومیه با اتخاذ رویکردی مناسب به‌صورت جدی بازنگری شود و اطلاعات درمورد شکل‌گیری، کمّیت، گستردگی و برهمکنش‏ های فرهنگی به‌حد مطلوبی برسد؛ و مساله ‏های اصلی و ابهامات گاهنگاری پیش‌ازتاریخ حوضۀ دریاچۀ ارومیه و ارتباط آن با حوزه‌های فرهنگی پیرامون، مورد بررسی قرار گیرد. در اجرای کاوش‌های نجات‌بخشی برای هریک از این پروژه‏ ها یک مدیر درنظر گرفته شد و نه سرپرستی که کل مطالعات را مدیریت کند. آن‌چه در واقعیت اتفاق افتاد مدیر پروژه بیشتر مشغول هماهنگی امور با دستگاه‌های اجرایی و مرتبط مانند آب منطقه ‏ای و وزارت نیرو و پژوهشکدۀ باستان‌شناسی بود و عملاً فرصت کافی برای امور مرتبط با باستان‌شناسی را نداشت. حوضۀ دریاچۀ ارومیه در پیش‌ازتاریخ و پس از آن نیز ارتباطات و تعامل گسترده با مناطق اطراف داشته است، اما نقاط تاریک بسیار دارد و در برخی دوره‏ ها، چگونگی تحول فرهنگی در قیاس با مناطق پیرامون که فرهنگ‌های نسبتاً مشابه یا دست‏ کم هم‌زمان دارند، دانسته‏ های ما بسیار کمتر است. بررسی‏ ها و کاوش‌های روشمند بنیادی و استفادۀ مناسب از فرصت کاوش‌های نجات‌بخشی می‏ تواند راهگشا باشد.

prehistoric of urmia lake basin approaches and challenges

thanks to its copious water resources, fertile soil, diverse vegetation and animal species, and rich pastures, the lake urmia basin held a special allure to different human groups since prehistory, thus the emergence of several rich cultures in the region. the most important archeological activities in the region began with the hasanlu project led by robert dyson. the chronological framework for urmia lake basin stems from dyson’s pioneer survey and excavation which led to the presentation of archaeology from prehistoric to the middle islamic ages. after the closure of the hasanlu project, it was expected that this research by iranian archaeologists would continue regularly to complete and correct possible mistakes of the hasanlu project, which unfortunately did not materialize. however, on a case-by-case basis, some researchers have taken steps that have failed, largely for administrative and different reasons. in the last decade, with the construction of several dams, especially in the south of lake urmia, there was a good opportunity for archaeological studies to continue in the form of salvage excavations. although relatively good results were obtained, unfortunately, this opportunity was not well exploited and apparently, the priority of these studies was not to resolve the ambiguities of the chronological issue of the lake basin. however, this area has had close connections with neighboring areas in prehistoric periods, still has much dark prehistoric of the region, and in some periods, how the cultural evolution compared to the surrounding regions, which have relatively similar or at least contemporary cultures, we know much less. probably the main reason is the lack of studies on various prehistoric periods. fundamental methodical investigations and the proper use of the opportunity for rescue explorations can be helpful. perhaps it can be said, the achievement of recent years of archaeological studies of prehistoric periods of lake urmia, most identify different cultural periods until to recognize its various dimensions. unfortunately, the opportunity for salvage excavations was not well used.