مطالعۀ تصویری و فنی کاشی های اِزارۀ سرداب خانه های قاجاری تهران

کاشی از مهم‌ترین مصالح تزئینی وابسته به معماری است که از ادوار مختلف تاریخی همواره موردتوجه بوده است. در دورۀ قاجار، گوناگونی بسیاری در فن ساخت و نقوش کاشی‌‌ قابل پی‌جویی است. کاشی‌های تابلویی گونه‌ای از کاشی با ابعاد بزرگ و برجسته بوده که در این دوره متداول شد. نقش‌پردازی و تصاویر منحصر‌به‌فرد این کاشی‌ها بازتاب‌دهندۀ تحولات اجتماعی است. در این‌راستا، کاشی خانه‎های (عمارت‌های اعیانی) تهران به‌سبب منحصربه‌فرد بودن به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. هدف پژوهش، مطالعۀ بصری و فنی و محتوایی کاشی‌های تابلویی ازارۀ سرداب خانه‌های قاجاری تهران (خانه‌های قوام‌الدوله، اعلم‌السلطنه، مشیرالدوله، فاضل عراقی، قوام‌السلطنه و تیمورتاش) است؛ از این‌رو شناسایی فن ساخت، فرم و نقش و مضامین آن‌ها موردنظر است. این نوشتار به‌دنبال پاسخ بدین‌پرسش است که، ویژگی‌های فنی، هنری و محتوایی کاشی‌های ازارۀ سرداب در خانه‎‌های قاجاری تهران چیست؟ روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی بوده و جمع‌آوری اطلاعات بر داده‌های کتابخانه‌ای و پیمایش‌های میدانی استوار است. یافته‌ها نشان می‌دهد مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر نقوش و مضامین اصلی کاشی‌ها عبارتنداز: تاثیر و تلفیق خلاقانه از فرهنگ و هنر و نوآوری‌های اروپایی (ثبت مناظر مختلف به مثابه یک عکس و استفاده از صحنه‌های نمادین اروپایی)؛ باستان‌گرایی(تاثیر کتاب نامه‌خسروان؛ نقش‌برجسته‌های ایران‌باستان)؛ و به‌ندرت هنر ایرانی-‌اسلامی (اسلیمی و گل‌و‌مرغ) هستند که با نمادپردازی‌‌ و ترکیب‌بندی بدیع نقاشان (ایجاد بیان‌های نمادین با حیوانات و تصویر شاهان و رجال قاجاری) همراه شده‌اند. دامنۀ تصویری کاشی‌ها شامل: طبقۀ عوام تا طبقۀ اشراف، نقوش باستان تا نقوش معاصر، تصاویر واقع‌گرایانه تا تصاویر خیالی است. نقوش جملگی به شیوۀ نقاشی‌زیررنگی با هاشورهای مشکی و رنگ‌های محدود برروی کاشی‌های قالبی پوشیده شده با گلابۀ سفید ایجاد شده‌اند.

a visual and technical study on tiles of dadoes in cellars of qajar houses in tehran

tile is one of the most important decorative materials related to architecture that since ancient times has always been used. during the qajar dynasty, many variations in the technique of making and designing tiles can be traced. panel tiles are a type of large and prominent tiles that became common in this period. the unique patterns and pictures of these tiles reflect the social developments of that time. in this regard, the tiles of houses (aristocratic mansions) in tehran were selected as a sample due to their uniqueness. the aim of this research is to study on visual and technical aspects of tiles of dadoes in cellars of qajar houses in tehran (houses of ghavam o-dowleh, alam o-saltaneh, mushir o-dowleh, fazel iraqi, ghavam o-saltaneh and teymurtash). hence the identification of tiles’ techniques; motifs and, themes are considered. this article seeks to answer the question: what are the features of creation techniques and pictorial themes in tiles of dado in cellars of qajar houses in tehran?this article seeks to answer the question: what are the features of creation techniques and pictorial themes in tiles of dado in cellars of qajar houses in tehran? the research method is descriptive-analytical and data collection is based on library studies, especially field studies (viewing samples and photographing them). findings show the most important factors affecting the main patterns and themes of tiles are: creative influence and integration of european culture, art and technological innovations (painting different landscapes as a photograph and using symbolic european scenes); ancient nationalism (the effect of name-ye khosrowan book; reliefs of ancient iran); and rarely islamic arts (eslimi and gol-o-morgh); those have been sometimes associated with the ability of painters in symbolism, innovation and composition (creating symbolic expressions with animals and the image of qajar kings and politicians). all of the pictures are created in underglaze painting with black hatch and limited colors on molded tiles covered with white slip.