بازشناسی سازمان فضایی-کالبدی شهر استخر فارس در دورۀ ساسانی و اوایل اسلام

شهر استخر واقع‌در بستر متمایز طبیعی میانِ کوه رحمت و رود پُلوار، شهر مادر ساسانیان و مقر نیاکان آنان محسوب می‌شود؛ اما اطلاعات کمی پیرامون معماری و طراحی این شهر مهم در دسترس است. مسالۀ این پژوهش ابهام در ساختار شهر استخر با توجه به نبود آثار روی زمین، کاوش‌های محدود و پراکنده‌ و پژوهش‌های منفرد است. در بستر مطالعات معماری پیش از اسلام در فارس، این پژوهش با توجه به پیچیدگی و کمبود منابع و مدارک، با رویکرد کیفی، روش ترکیبی را برگزیده است. ابتدا با روش تفسیری-تاریخی منابع تاریخی تحلیل شده‌اند و گزارش‌های کاوش و پژوهش‌های نوین مبتنی‌بر فن‌آوری‌های روز بازخوانی شده‌اند تا نقشۀ فرضی شهر استخراج شود. این نقشه نشان می‌دهد که ساختار شهر ساسانی با جهت شمال‌ غربی- جنوب‌شرقی به‌شکل شبکۀ شطرنجی در بخش غربی است که در گوشه‌ها از فرم طبیعی حصار تبعیت کرده و شعاعی می‌شود. دروازه‌ها در امتداد خیابان‌های اصلی واقعند. رود پلوار مانع طبیعی در شمال، با پل‌هایی در امتداد دروازه‌ها قطع شده است. شهر اوایل اسلامی هستۀ مرکزی شهر ساسانی را تخریب و روی آن واقع شده است. شبکۀ نامنتظم و به‌هم فشرده‌ متمایل به جهت شمالی-جنوبی است و با حصاری چهارگوشه محدود شده است. مرکز شهر در اطراف مسجد بوده و همجوار آن بازار قرار داشته است. مقایسۀ موردی برخی عناصر و یا خصیصه‌های مهم شهر استخر با آثار مشابه همانند بیشاپور به تکمیل یافته‌ها کمک کرده است. چنین به‌نظر می‌آید که مقر حکومتی یا آئینی ساسانی در مرکز شهر قرار و در زیر مسجد و قلعۀ جدید قرار دارد. بخش غربی حاوی آثار بزرگ مقیاس آئینی ساسانی است. در خارج از حصار شهر حومۀ شهر قرار داشته و موازی کریدور رود پلوار و دامنۀ تخت‌رستم باغ‌ها و مزارع در ترکیب با آثار معماری گسترده شده است؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد شهر استخر در دورۀ ساسانی ویژگی شهری آئینی-حکومتی و در دورۀ اوایل اسلام ویژگی شهری خود جوش را به‌نمایش می‌گذارد.

re-study of the spatial-physical organization of the istakhr city during the sassanid and early islamic periods

the city of istakhr, located in a distinct natural bed between rehmat mountain and polvar river, is considered the mother city of the sassanids and the seat of their ancestors. but little information about the architecture and design of this important city is available. the research problem is the ambiguity in the structure of the city of istakhar due to the lack of remains on the ground, limited and scattered excavations and individual researches. in the framework of pre-islamic architectural studies in fars, this research has chosen a mixed method with a qualitative approach. first, the historical sources have been analyzed with the interpretive-historical method, and the excavation reports and new researches based on today’s technologies have been reread in order to extract the hypothetical map of the city. this map shows that the structure of sassanid city with northwest-southeast direction is in the form of checkered grid in the western part, which follows the natural form of the defensive wall and becomes radial in the corners. the gates are located along the main streets. the polvar river is a natural barrier in the north, with bridges along the gates. the early islamic city destroyed the central core of the sassanid city and was located on top of it. the irregular and compact network is oriented in the north-south direction and is limited by a square surrounding wall. the city center was around the mosque and the bazar was located next to it. a case-by-case comparison of some important elements or features of the city of istakhr with similar works such as bishapur has helped to complete the findings. it seems that the seat of sasanian government or ritual zone is located in the center of the city. the western part contains large-scale sasanian ritual remains. outside the city wall, the outskirts of the city are located, and parallel to the corridor of the polvar river and the slopes of takht-e-rostam, gardens and fields have been expanded in combination with architectural works. therefore, it seems that the city of istakhar in the sassanid period displayed the characteristic of a ritual-governmental city and in the early islamic period, the characteristic of a spontaneous city.