مطالعۀ طرح و نقوش اُرسی های خانه های قاجاری تبریز در بستر تحولات معماری (نمونۀ موردی خانه های سلماسی، قدکی، مشروطه، حیدرزاده و امیرنظام)

اُرسی‌ها طرح و نقش خاصی دارند که تحت‌تاثیر هنر و معماری زمان خویش و در امتداد سنن هنری دوران اسلامی ایران بوده‌اند، اما باوجود کاربرد وسیع آن در معماری پس از صفوی، در دورۀ قاجار تحت‌تاثیر نفوذ و گسترش معماری غربی در ایران و کاربرد گونه‌های جدید معماری، طرح‌های ارسی‌ها نیز دچار تحولاتی شده و از دورۀ پهلوی رو به فراموشی رفتند. بخش عمدۀ بافت تاریخی مسکونی تبریز، معماری متداول دورۀ قاجار است که از عناصر پرکاربرد آن ارسی‌ها بودند؛ چراکه در اوان برآمدن حکومت قاجاریان، طی زلزلۀ سال 1194 ه.ق. عمدۀ بافت شهری، غیر از چند بنای عظیم تاریخی هم‌چون ارگ‌علیشاه و مسجد کبود، تخریب شد. این پژوهش به بررسی طرح و نقش‌های ارسی‌های پنج خانۀ شاخص قاجاری تبریز (سلماسی، قدکی، مشروطه، حیدرزاده و امیرنظام) و سیر تحول آن در معماری دورۀ قاجار تبریز پرداخته است. این بناها متعلق به دورۀ قاجار بوده و در سه بازۀ اوایل، اواسط و اواخر قاجار ساخته شده‌اند. بر این‌اساس، هدف پژوهش، تبیین اصول و نظام حاکم‌بر تزئین ارسی‌های قاجاری در تبریز و سیر تحول آن‌ها براساس مطالعه و تطبیق طرح و نقش‌های آن‌هاست. برای نیل به این هدف ارسی‌ها به‌عنوان بخشی از بدنۀ معماری در بستر دگرگونی‌های معماری قاجار تحلیل شده و علل تحولات رخ‌داده در طرح ارسی‌ها در طول دورۀ قاجار مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است؛ بنابراین پژوهش پیشِ‌رو درپی پاسخ به این پرسش‌ها است؛ دلایل ایجاد و سیر تحولات در طرح ارسی‌های خانه‌های قاجاری تبریز چیست؟ نظام مشخص و اصول مشترک حاکم‌بر طرح‌های ارسی‌های خانه‌های قاجاری تبریز چیست؟ در این پژوهش روش جمع‌آوری داده‌ها، اسنادی و میدانی بوده، به روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی بررسی و ارائه شده‌اند. نتایج نشان‌داد که تنوع نقوش در ارسی‌ها در طول دورۀ قاجار کمتر شده، از عناصر تزئینی آن‌ها کاسته شده و طرح ارسی‌ها ساده‌تر شده‌اند. از دلایل عمدۀ آن، تغییر شیوۀ معماری و استفاده از عناصر غربی در طراحی معماری و نیز پررنگ شدن عناصر جدید در نمای بناهای قاجار است.

study of design and motives in the orosies of tabriz qajar houses in the context of architectural developments (case study: salmasi, qadaki, mashrouteh, heydarzadeh and amirnezam houses)

the main part of the residential historical context of tabriz is the common architecture of the qajar era which a style was expanded that orosi was one of its widespread elements. because at the beginning of the qajar dynasty, during the earthquake of 1780, most of the urban fabric was destroyed, except for a few large historical buildings such as ark-e alisha and the blue mosque. there are two phases in qajar architecture: first phase starts from late safavid and continued to middle qajar with some changes in details and elements based on time requests and fashion. many traditions in persian architecture were preserved and applied in this phase. the second phase sees many architectural elements coming from the west due to courtier knowledge of the west culture. orosi is one of the important ornamental and applied elements in persian traditional architecture, especially in qajar era (1725-1925) which was fading at the end of qajar. the paper concerns with the study and investigation of five orosies of tabriz qajar traditional houses: salmasi, mashrouteh, qadaki, heydarzadeh, and amirnezam. salmasi house remained from early qajar (1796-1848), mashrouteh and qadaki houses from middle qajar (1848-1896) and heydarzadeh and amirnezam houses from late qajar (1896-1925). orosi was used in the reception hall (tanabi) of these houses. study and analysis of design and motives in orosies with a comparative method helps to achieve the basic geometric and ornamental principles of qajar orosies in tabriz and their alterations reasons. this research based on two questions: what are the reasons for the creations and process of changes in the orosies designs of qajar houses in tabriz? what are the characteristic systems, regular patterns and principles in the design of these orosies? the results showed that the variety of motives in orosies decreased during the qajar period, their decorative elements were reduced and the designs of orosies became simpler. one of the main reasons for this is the changes in the architectural styles and the use of western elements in the architectural design, as well as the addition of new elements to the facade of qajar buildings.