شناسایی ساختار محله های شهر شیراز از دورۀ اتابکان تا قاجار

محله‌ها یکی از مهم‌‌ترین عناصر شکل‌دهندۀ ساختار شهر‌های ایرانی هستند. مطالعات بسیاری تلاش کرده‌اند تا ساختار شهر را با اتکا به بررسی عناصر اصلی شهر (مانند: مسجد، بازار اصلی شهر، دارالحکومه و...) بازنمایی کنند؛ در این‌میان به محله، تنها به‌عنوان بافت پر‌کنندۀ میان این ساختار توجه شده ‌است. هم‌چنین در پژوهش‌هایی که به بررسی مجزای محلات تاریخی شهری پرداخته‌اند، مشاهده می‌شود اغلب به کلی گویی و تحلیل کیفی متون اکتفا شده است. هدف و پرسش اصلی این پژوهش شناسایی الگو‌ها و ساختار محله‌های تاریخی شهر شیراز از دوره‌های اتابکان تا قاجار است. به‌نظر می‌رسد عناصر جزئی زندگی روزمرۀ شهروندان در ادوار تاریخی نسبت به عناصر اصلی ساختار شهر به‌شکل بهتری ساختار محله‌ها را نمایش می‌دهد. شهر شیراز از آن‌جهت برگزیده شده که، اسناد معتبری از وجود محله در این شهر از سدۀ هشتم هجری‌قمری وجود دارد؛ بنابراین ساختار محله‌‌ها با بررسی شش عنصر جزئی شهری، شامل: ساختار گذرها، نقش راسته‌ها، مرزها، کاربری‌ها، اقشار مختلف ساکن و اسامی محلی در سه گروه: عوامل «کالبدی»، عوامل «اجتماعی» و عوامل «خدماتی» با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار‌ گرفته‌اند. داده‌ها اغلب از نوع داده‌‌های کتابخانه‌ای هستند که با بررسی اسناد مکتوب و مصور تاریخی گردآوری شده‌اند. نتایج تحلیل‌ها نشان می‌دهد که عوامل «اجتماعی» در محله‌‌ها از با‌ اهمیت‌ترین ویژگی معنابخش آن‌ها به‌شمار می‌آید که علاوه‌بر داشتن رابطۀ دو‌سویه با سایر قلمرو‌های «کالبدی» و «خدماتی» زیربنیان‌‌های اساسی آن‌ها را نیز را شکل می‌‌دهد. درواقع نقش اجتماعی، اجتماع‌‌های محلی در هر دورۀ تاریخی، سبب شده تا مکان‌یابی محله، فرم فیزیکی عناصر کالبدی، توزیع کاربری‌ها و اسامی و نماد‌ها در هر محله به گونه‌ای متفاوت، اما در پیوند یکپارچه با کلیت شهر ظهور پیدا کرده یا دگرگون گردد. در پایان سعی‌شده تا ساختار محله‌های شیراز در چهار دورۀ اتابکان، زندیه، صفویه و قاجار توصیف شود.

identifying the structure of shiraz neighborhoods from atabakan to qajar period

neighborhoods are one of the most important elements in shaping the structure of iranian cities. many studies tried to represent the structure of historic cities focusing on the main physical elements (such as the jama masjid, the main bazaar, the capital, etc.) hence, the neighborhood has been considered only as a filling texture. moreover, most of the researches that studied the neighborhoods as a separate issue, were limited to the generalizations and qualitative analysis of texts. thus, the purpose of this study is to identify the patterns and structure of shiraz’s historic neighborhoods accurately by using the non-physical elements. shiraz has been chosen because it has credible evidence of the neighborhood since the eighth century ah. therefore, the structure of neighborhoods by examining six urban elements, including the structure of passages, the role of streets, borders, uses, different living strata, and local names in three categories of “physical” factors, “social” factors, and “service” factors with descriptive and analytical methods were examined. the data are often library data collected by examining written documents (such as the travelogues and local history books) and historical illustrations (such as maps or pictures). the results show that “social” factors in neighborhoods are the most significant semantic attribute. it does not only have a mutual relationship with “physical” and “service” factors but also forms their basic foundations. the social role of neighborhoods in each historical period has led to selecting the location of the neighborhood, constructing the physical form, distributing the services, and giving symbolic names; this is a factor that causes the difference and cohesion of neighborhoods in the city at the same time. finally, an attempt is made to describe the structure of shiraz neighborhoods in the four periods of atabakan, zandieh, safavid, and qajar.