بررسی و تحلیل پراکنش حمام های تاریخی شهر تبریز بر روی نقشه دارالسلطنه

شهر، بستر پویایی است که تمامی اجزای آن در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر عمل می‌کنند؛ از این‌رو برنامه‌ریزی و مدیریت پراکنش کاربری‌ها از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در گذشته، معماران با توجه به اقلیم، فرهنگ و نیازهای جامعه به‌درستی توانسته بودند با برنامه‌ریزی دقیق کاربری اراضی شهری، خواسته‌های شهروندان را پاسخ دهند. یکی از عمده کاربری‌هایی که در گذشته ازلحاظ عوامل اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی بسیار حایز اهمیت بودند، حمام‌های تاریخی هستند. هرچند امروزه این بناها اهمیت خود را از دست داده‌اند، ولی بررسی و تحقیق دربارۀ پراکنش این بناها ما را در تعیین شعاع دسترسی، تاثیر آن بر کاربری‌های همجوار و در نتیجه شکل ساختاری شهر یاری می‌دهد؛ بنابراین در مقالۀ حاضر، تحلیلی مبنی‌بر میزان پراکنش حمام‌ها با توجه به محدودۀ تاریخی، مطلوبیت شعاع دسترسی حمام‌های تاریخی در شهر تبریز، و هم‌چنین بررسی میزان ارتباط توزیع این بناها با سایر کاربری‌ها براساس عوامل اجتماعیفرهنگی انجام شده است. با این وصف پرسش‌ها عبارتنداز: 1 با توجه به نقشۀ دارالسلطنه چه رابطه‌ای بین تعداد و مساحت حمام‌های موجود در یک محله و مساحت آن محله وجود دارد؟ 2 آیا رابطۀ منطقی بین کاربری محله، تعداد و مساحت حمام‌ها وجود دارد؟ 3 با توجه به این‌که تبریز در منطقۀ سرد و کوهستانی واقع است چه رابطۀ منطقی میان پراکنش حمام‌ها و اقلیم وجود داشت؟ 4 حمام‌های تاریخی تبریز بیشتر در کنار کدام همجواری‌ها واقع‌شده‌اند و چرا ؟ برای جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات موردنیاز از روش کتابخانه‌ای و اسنادی استفاده شده است. یکی از اسنادی که اساس تحقیق برروی آن شکل گرفته، نقشۀ دارالسلطنه تبریز است. این نقشه در سال 1297 ه‍.ق. مصادف با 1880 م. به اهتمام «عباس‌خان سرتیپ» در تبریز ترسیم شد. نتایج تحقیق با استناد به این نقشه نشان‌داد که بیشترین پراکنش حمام‌ها (یکسوم آن‌ها) در محدودۀ باروی «نجف‌قلی‌خان» بوده که در مرکز شهر واقع است. میانگین شعاع دسترسی برای حمام‌های تاریخی در شهر تبریز حدود 500 قدم (300 متر) است و تنها کاربری که حداقل یک باب از آن در شعاع عملکردی حمام‌ها قرار داشت، مسجد بود. بعد از مسجد دوکاربری دیگر که تعداد بیشتری از آن در این شعاع دسترسی قرار دارد، عبارت است از حمام‌های دیگر و خانه‌های افراد معروف. این نتایج، شکل‌گیری ساختار شهر تبریز را براساس تاثیر اعتقادهای فرهنگیمذهبی و اصول اجتماعی، در کنار عوامل طبیعی (کوه، رودخانه) موجود در بستر آن‌را نشان می‌دهد.