مطالعۀ نقوش تزئینی-آجری بناهای قاجار و پهلوی تهران

هنر آجرکاری از قدیمی‌ترین و در عین‌حال از زیباترین روش‌های تزئین بنا است که عاملی مهم در شناخت فرهنگ و هویت ایران نیز قلمداد می‌شود. آجرکاری از دوران باستان تا به امروز همواره دچار تحول و گاهی تکامل، چه ازلحاظ شیوۀ تولید و اجرا و چه ازلحاظ تزئینات شده است. در چگونگی تزئینات نمای بیرونی بناها، عوامل بسیاری دخیل هستند که از مهم‌ترین آن‌ها بازتاب تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است؛ با بروز این گونۀ تحولات در دوران قاجار و پهلوی، آجرکاری نیز از رشد خوبی برخوردار شد. هدف، مطالعۀ بصری و عوامل تاثیرگذار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بر تزئینات آجرکاری بناهای قاجار و پهلوی در تهران است؛ از این‌رو، تزئینات آجرکاری بناهای تهران در دوران قاجار و پهلوی چیست و عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تاثیرگذار بر آن کدام است؟ روش پژوهش توصیفیتحلیلی و شیوه‌های گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی (مشاهدۀ آثار و عکس‌برداری) است. یافته‌ها نشان داد، آجرکاری این دوران تحت‌تاثیر سه عامل اساسی است؛ 1عناصر تزئینی هنر اسلامی و سنت‌های گذشته (اسلیمی، اژدها، قطاربندی، نقش‌مایۀ‌‌ هندسی، مشبک، گلچین، رگ‌چین، فلس‌ماهی)؛ 2تزئینات جاری اروپا (گل‌فرنگی و تزئینات برجسته، برگ‌کنگر اروپایی1، نروماده ونیزی2، گردنبندی3، برگ‌برگی4 و گلدانی)؛ 3تزئینات ایران ‌باستان (برگ‌کنگرایرانی، برگ‌پالمت، گل‌نیلوفر‌آبی، زنجیره‌خمپا، فرشتۀ‌ ‌بالدار5، نبرد انسان با موجودات اساطیری، تاج و پَر، پلکان، چینش قرینه پرندگان، سَرعقاب). تزئینات معماری اروپا از اواخر دورۀ «ناصرالدین‌شاه» و تزئینات ایران باستان از دورۀ «احمدشاه»، آجرکاری را تحت‌تاثیر قرار دادند و تا دورۀ پهلوی ‌اول تداوم یافتند. شایان ذکر است این تاثیرگذاری نه‌تنها مخدوش‌کننده نبوده، بلکه در برخی موارد، ترکیب این سه مورد تزئینات بدیعی را ایجاد کرد. نقوش آجرکاری قاجار در مقابل آجرکاری پهلوی تزئینی‌تر است؛ این درحالی است آجرکاری پهلوی با توجه به گسترش باستان‌گرایی نشانگر مفاهیمی عمیق‌تر است.