تاملی بر ساختارها و تحولات معماری خانقاه و آرامگاه شیخ شهاب الدین اهری در قرون ششم تا یازدهم هجری قمری

در ادوار متعدد بعد از اسلامِ ایران، گروه ویژه‌ای از ابنیۀ آرامگاهی در گسترۀ سرزمینی شکل‌گرفت که در تاریخ معماری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مجموعۀ «شیخ شهاب‌الدین محمود اهری» نیز ازجمله این بناهای آرامگاهی با زمینۀ مذهبی است که به‌عنوان یکی از آثار ارزشمند معماری ایرانی اسلامی، نمونه‌ای قابل‌اعتنا در منطقۀ آذربایجان و شهر اهر است. بنای موصوف در کالبد خود دربردارندۀ فضاهایی هم‌چون: خانقاه، جماعت‌خانه، مسجد، مدفن، مدرسه و... است که به مرور زمان و در ادوار مختلف، آفرینش یافته‌اند؛ ولی به جهت نبود مطالعات کافی در زمینۀ معرفی و شناخت معماری و دوره‌های الحاق ساختمانی، ناشناخته مانده است. بر این‌اساس، پژوهش پیشِ‌رو به‌صورت توصیفیتاریخی به‌منظور تحصیل وجوه مختلف معماری، سیر الحاقات و تکوین کالبدی این مجموعه، ازطریق پاسخگویی و واکاوی حول این پرسش: 1. مجموعۀ شیخ شهاب‌الدین، براساس ساختار معماری در زمرۀ آثار کدام دوره قرار می‌گیرد؟ 2. کیفیت معماری مجموعه، نحوۀ ساخت و ارزش‌های فنی این مجموعه چگونه است؟ شکل گرفته است. در این‌راستا، جهت کسب شناخت در حیطۀ کیفیت معمارانۀ بنا، ابتدا با دقت‌نظر در عناصر متشکله، یک بررسی میدانی در کل اثر صورت گرفت و سپس با رویکرد بازشناسی اسناد مکتوب، تعلق زمانی کالبد و دوره‌های ساختمانی اثر، مورد واکاوی و تحلیل قرار گرفت. درنتیجۀ تحقیق، مشخص گردید که کیفیت معماری و آرایگان وابسته به آن در مجموعه، منطبق بر آراء معماری ایرانی اسلامی در منطقۀ آذربایجان است و بنیان آن به‌صورت بنایی منفرد با کارکرد مدرَس و خانقاه در قسمت شرقی مجموعه بوده که بعدها حظیره، گنبد‌خانه، مسجد، ایوان به‌همراه حجره‌های وابسته و ضمایمی در محوطۀ پیرامون در برهۀ زمانی اواخر قرن شش تا نیمۀ اول قرن یازده هجری‌قمری ایجادشده و درنهایت به بنایی دو ایوانی تبدیل می‌گردد. بر این‌مبنا، مجموعۀ شیخ شهاب‌الدین اهری، بنیادی چندمنظوره است که انسجام سازمانی و یکپارچگی کالبدی آن، تصویری از اندیشۀ بلند معمارانِ اعصار یادشده است.