سیر تحولات منظر میانسرای ارگ کریم‌خان شیراز بر اساس عکس‌ها و مستندات تاریخی

ارگ کریم‌خانی، بزرگ‌ترین بنای آجری در مجموعه‌ی زندیه است که با ایده‌های کریم‌خان ساخته شده است. منظر میانسرای آن در طول تاریخ تحولات گوناگونی داشته که با وضعیت کنونی منطبق نیست. خوانش تحولات منظر آن می‌تواند راه را برای طرح مرمت صحیح، بگشاید و فهم کنونی از معماری ارگ و انتظام فضایی بصری آن‌را اصلاح نماید. هدف این پژوهش، خوانش تحولات منظر میانسرای ارگ در دو بخش است که شامل منظرسازی («طرح کاشت»، «نظم آب» و «هندسه‌ی کرت‌‌بندی‌ها») و عناصر معماری الحاقی از دوره‌ی زندیان تا معاصر است؛ بنابراین پرسش اصلی این پژوهش این است که طرح کاشت و حضور آب در منظر میانسرای ارگ در پیوند با نظام هندسیفضایی کرت‌بندی‌ها چه تحولات تاریخی داشته است؟ روش پژوهش، «تفسیریتاریخی» است. مستندات پژوهش شامل: سفرنامه‌ها، اسناد و کتاب‌های تاریخی، عکس‌های تاریخی روزگار قاجار، تصاویر هوایی و درنهایت مشاهدات میدانی هستند. خوانش عکس‌های تاریخی با استفاده از اصول پرسپکتیو یک‌نقطه‌ای و دونقطه‌ای انجام‌شده و داده‌های حاصل، به‌واسطه‌ی پشتیبانی و هم‌پوشانی با یکدیگر به نتایج منتهی شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که تحولات منظر ارگ در چهار دوره به‌نام: «شکل‌گیری (زندیان)»، «تحول و تغییر (قاجاریان)»، «تغییر کاربری و اضمحلال (پهلوی)» و «مرمت و احیاء (جمهوری اسلامی)» قابل‌طبقه‌بندی هستند. منظر میانسرا به‌ترتیب از: «باغ‌سرای روزگار زند» به «باغ حیاط در اواخر قاجار»، «حیاطمحبس» روزگار پهلوی و درنهایت به «نارنجستان» در عصر کنونی بدل شده است. طرح کاشت اصیل باغ، شامل: درختان بلند‌قامت (چنار و سرو) و کوتاه‌قامت (مرکبات و نارنج) و گل‌ها در سه تراز دید تحتانی، میانی و فوقانی بوده است. نظم آب‌رسانی در میانسرا، شامل حوض‌ها و آب‌نما، کمابیش ساختار خود را حفظ کرده‌اند؛ بااین‌حال، کرت‌بندی‌ها تغییراتی ناشی از عناصر مداخله‌ای کالبدی و غیرکالبدی داشته‌اند. زیبایی‌شناسی زندیان در منظر میانسرا تا روزگار «مظفر‌الدین‌شاه» (حدود 140 سال) کماکان حفظ‌شده و از آن پس، نظام بصری آن دگرگون و به تراز دید تحتانی و میانی محدود می‌گردد. در انتها، مجموعه‌ی اقدامات اصلاحی در بخش کرت‌بندی‌ها و طرح کاشت نیز پیشنهاد شده است.