مطالعه خصوصیات بارز معماری و ساختاری در بنای موسوم به «خانه فرمانده قشون» ارگ بم

مجموعۀ ارگ بم، یکی از آثار شاخص معماری و شهرسازی تاریخی ایران به‌شمار می‌رود. این مجموعه شامل دو بخش‌ «شارستان» و «حاکم‌نشین» است. یکی از بناهای مهم حاکم‌نشین، عمارت «خانۀ فرمانده قشون» است که در ورای حصار سوم قرار گرفته است. باوجود وقوع زمین‌لرزۀ سال 1382 ه‍.ش. بخش‌های قابل‌توجه‌ای از این عمارت آسیب ندیدند یا نسبت به عرصۀ عمومی مجموعۀ ارگ بم کمتر تخریب شدند. با وجودی که پس از آن رخداد طبیعی توجه ویژه‌ای به‌بررسی ویژگی‌های معماری، شهرسازی و باستان‌شناسی ارگ بم شد و پژوهش‌هایی نیز به‌انجام رسید، این عمارت و زمان ساخت و ویژگی‌های معماری و ساختاری آن، ناشناخته باقی‌مانده‌ است؛ از این‌روی پژوهش پیشِ‌رو کوشیده است با مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای و با تفسیر و تحلیل یافته‌ها با بهره‌گیری از رهیافت موسوم به تاریخی به مطالعۀ این عمارت بپردازد. پرسش‌های پژوهش عبارتند: 1 خانۀ فرمانده قشون در چه زمانی ساخته شده است؟ 2 این عمارت از چه ویژگی‌های معماری بهره‌مند است؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند تولید مصالح مرغوب که با ترکیب بهینۀ خاک رس و چسبانندۀ مناسب به فرآوری مطلوب خشت انجامیده، باعث شده که ساختارهای معماری کمتر آسیب ببیند. این مهم در کنار دستورهای نیارشی مناسب ازجمله بهره‌گیری از بستر صخره‌ای حاکم‌نشین در برخی از قسمت‌ها و اتخاذ شیوه‌ای کارآمد در طراحی و اجرای برخی از عناصر معماری و نحوۀ انتقال نیروهای وارده بر آن‌ها در جرزها و دهانه‌های کناری، از دلایلی هستند که برخی از ساختارها را در مقابل نیروهای مخرب زمین‌لرزه با واکنش مناسب همراه ساختند. خانۀ فرمانده قشون از معدود عماراتی است که جهت جغرافیایی ساختمانش برخلاف راستای شرقیغربی عموم واحدهای معماری، شمالیجنوبی است؛ دلیل این‌امر، به‌ساختمان برج تاریخی‌ کهن‌تری بازمی‌گردد که عمارت بر فرازش ساخته شد؛ چون در پناه ساختار بلند حاکم‌نشین قرار گرفته است، همانند بنای سربازخانه و اصطبل حکومتی از مخاطرات باد معروف «سیاه» که وزشی شمالیجنوبی دارد، در امان ماند. قراین تاریخی و شواهد معماری نشان می‌دهند که این عمارت در سال‌های پس از رخداد تحصن دوم «آقاخان محلاتی» در سال 1258 ه.ق. ساخته شده است.