گونه شناسی خانه‌های تاریخی در بافت قدیم شهر اردبیل

یکی از عناصر اصلی باقی‌مانده از بافت کهن شهر اردبیل، خانه‌های تاریخی است. با توجه به شیوۀ زندگی و رشد شهر‌نشینی در طی سالیان اخیر، بسیاری از این بناها تخریب و یا در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. با توجه به این امر، معرفی و گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی شهر اردبیل و عناصر کالبدی و نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی بر ساخت آن‌ها ضروری است. روش تحقیق به‌صورت تاریخیتحلیلی بوده و گرد‌آوری اطلاعات برپایۀ مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی است. پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست؛ از نظر کالبدی خانه‌های این شهر را به چند گونه می‌‌توان تقسیم کرد؟ چه ویژگی‌هایی بر ساختار کلّی آن‌ها تاثیرگذار بوده‌اند؟ نتایج پژوهش حاضر دسته‌بندی خانه‌های تاریخی شهر براساس ویژگی‌های پلان و شکل حیاط، جهت‌گیری بنا و تالار اصلی، مشخصات سردر خانه‌ها و نحوۀ ورود به فضاهای مختلف بنا، اهمیت بازشوها و نسبت اندازۀ آن‌ها، مصالح و سازۀ و تزئینات به‌کار رفته در آن‌ها است. بر این‌اساس می‌توان آن‌ها را از لحاظ گونه‌شناسی به چهار دسته تقسیم‌بندی کرد: دورۀ قاجار با فرم درون‌گرایی، شامل گونۀ اول: خانه‌هایی با طرح حیاط صلیبی‌شکل با بافت فشرده و تودرتو، گونۀ دوم: خانه‌‌های چند قسمتی با چند حیاط و یا نمای اصلی، در دو مورد در کنار فضاهای تجاری. گونۀ سوم: خانه‌هایی با طرح ایوان‌‌دار با داشتن تناسب بازشوی بزرگ. گونۀ چهارم: در دورۀ پهلوی اول با فرم برون‌گرایی، بناهایی با استقرار تودۀ حجمی در یک سمت بالاتر از سطح حیاط، با تاکیدبر اهمیت به نمای بیرونی بنا؛ هم‌چنین الگوهای فرهنگی و اجتماعی مانند: توجه بر رعایت اصل محرمیت در قسمت‌های مختلف بنا، تفکیک فضاهای ساختمانی در مقیاس عظیم با دارا بودن فضای عمومی، خصوصی و خدمه و در مقیاس کوچک‌تر، به‌صورت بناهایی با آذین‌بندی زیاد و یا ساده نشان از رتبه‌بندی اجتماعی صاحب‌خانه‌ها می‌رساند. در خانه‌های دورۀ پهلوی در الگوهای فرهنگی و اجتماعی تغییرات عمده‌ای به‌وجود آمد، الگوبرداری از معماری غربی؛ در مواردی چون: حذف حیاط اندرونی، توجه به تزئینات بیرونی بنا و استفاده از پله‌های داخلی به‌صورت آشکار و برروی محور میانی خانه قابل‌مشاهده است.