سیر تحول کتیبه نگاری در بناهای سلطنتی از اواخر دورۀ ایلخانی تا اوایل صفوی براساس نگاره های سه نسخۀ شاخص شاهنامۀ فردوسی

از زمان آفرینش شاهنامۀ فردوسی این اثر مورد توجه پادشاهان و صاحب‌منصبان بوده و در ادوار مختلف، به‌ فرمان آن‌ها، نسخ نفیسی از آن به‌دست برجسته‌ترین هنرمندان هر عصر ساخته شده است. در تاریخ نگارگری ایران، سه نسخۀ شاهنامه اهمیت ویژه‌ای دارند؛ شاهنامۀ بزرگ مغول (دموت) مربوط به اواخر دورۀ ایلخانی، شاهنامۀ بایسنقری متعلق به دورۀ تیموری و شاهنامۀ شاه طهماسبی (هوتون) مربوط به اوایل دورۀ صفوی. به فراخور موضوع داستان‌ها، شماری از نگاره‌های هر سه نسخه، دارای تصاویری از ابنیۀ سلطنتی هستند و نگارگران در ترسیم هر چه بهتر بناها و تزئینات آن‌ها به‌ویژه کاشی‌کاری، تلاش و دقت بسیار کرده‌اند. بناها دارای کتیبه‌هایی هستند که هر یک سیمای کتیبه‌های ساخته شده در دوره‌های خود را به‌خاطر می‌آورند. پژوهش حاضر می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد که، کتیبه‌‌نگاری در هر یک از سه نسخه به تفکیک، با چه شاخصه‌های متفاوت بصری ترسیم شده و این ویژگی‌ها در نوع و رنگ خط، محل قرارگیری، رنگ و تزئینات زمینه و مضامین، چگونه نمود یافته است؟ و در گذر از یک دوره به دورۀ بعد چه تحولاتی در آن‌ها پدید آمده است؟ با توجه به اهمیت نگاره‌ها در پژوهش‌های باستان‌شناسی، هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی سیر تحولی و مقایسۀ کتیبه‌‌نگاری بناهای سلطنتی از اواخر دورۀ ایلخانی تا اوایل صفوی برمبنای نگاره‌های سه نسخۀ شاهنامۀ فردوسی (شاهنامۀ بزرگ مغول، شاهنامۀ بایسنقری و شاهنامۀ طهماسبی) است. اطلاعات به شیوۀ‌ کتابخانه‌ای گردآوری شده و روش تحقیق، توصیفیتحلیلی و تطبیقی است. کتیبه‌های‌ بناها، در دورۀ مغول با خط کوفی و در دورۀ تیموری با خطوط کوفی و ثلث، اغلب مضامین سیاسی و مذهبی دارند؛ و در دورۀ صفوی، کتیبه‌های ثلث و نستعلیق مضامین دعایی، اخلاقی و عرفانی را تداعی می‌کنند. در دورۀ تیموری از نقوش اسلیمی و در دورۀ صفوی از نقوش اسلیمی و ختایی، برای تزئین زمینۀ کتیبه‌ها استفاده شده است.