بررسی و تحلیل ماهیت کاربری معماری دستکند اِمامزاده مَعصوم شهرستان مراغه

پس از کشف آثار دستکند در ایران در چند دهۀ‌ اخیر، ماهیت و کاربری این آثار همواره مورد بحث بوده است. ردپای بسیار کم‌رنگ و مبهم از عصر پدید آمدن این آثار به‌جای مانده، از آن‌روی امکان گاهنگاری و کاربری دقیق و مطلق برای پژوهشگران و علاقه‌مندان آثار صخره‌ای دشوار کرده است؛ از سویی دیگر، ماهیت صخره‌ای و غار بودن این محل‌ها بیشتر پژوهشگران را بر آن داشته که آن‌ها را به آئین مهرپرستی نسبت دهند. به‌هرروی، مطالعات اخیر دربارۀ محوطۀ صخره‌ای روستای «ورائوی» مراغه (موسوم به «اِمامزاده مُلامَعصوم» یا «معبد مِهر») که تاحدودی از نظر داده‌های باستان‌شناختی غنی‌تر است، دلایل بیشتری برای انتساب این آثار به دورۀ اسلامی ارائه می‌دهد؛ هرچند که پژوهش‌های ژرف و دقیق، به گمانه‌زنی‌های باستان‌شناختی و علمی نیاز دارد. در این پژوهش سعی شده، با تکیه‌بر تحلیل‌های فضایی و داده‌های مقایسه‌ای، برای روشن‌تر شدن گاهنگاری و کاربری بنای حاضر به نکاتی پرداخته و شناختی باستان‌شناسانه ارائه شود که پیش از این مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. پژوهش حاضر به‌روش توصیفی و سپس با روش‌های تحلیلی و تطبیقی به‌دنبال پاسخ به پرسش‌های ذیل است؛ 1) گاهنگاری نسبی و زمان شکل‌گیری مجموعۀ آثار دستکند وَرجوی مراغه چه بوده است؟ 2) کاربری فضاهای این مجموعه چیست؟ فرضیه‌های مطرح شده در راستای پرسش‌های فوق عبارتنداز: زمان ایجاد این مجموعه دستکند براساس مبانی گاهنگاری نسبی که به‌صورت تطبیقی انجام می‌گیرد، کاربری اولیۀ مجموعه دستکند وَرجُوی یک معبد بودایی متعلق به دورۀ ایلخانی پیشنهاد می‌شود که بعد از اصلاحات دینی «غازان‌خان»، تبدیل به خانقاه می‌شود؛ بر همین‌اساس منسوب دانستن این محوطه به آئین مهرپرستی دور از ذهن است. درنهایت، اگرچه گاهنگاری دیگر نیایشگاه‌های صخره‌ای نیازمند پژوهش مستقل است، به‌نظر تاریخ‌گذاری و کاربری نسبی فضاهای دستکند امامزاده مَعصوم مراغه‌ای بتوان برای این آثار راهگشا باشد.