تحلیل و گونه شناسی آثار باستانی منطقۀ کُهگیلویه

در این مقاله آگاهی‌هایی کلی در مورد گونه‌شناسیِ انواع محوطه‌های باستانیِ منطقۀ کُهگیلویه ارائه شده که در نتیجۀ فصل‌های دوم و سوم بررسی‌های باستان‌شناختی این منطقه شناسایی شده‌اند. این بررسی‌ها در محدوده‌ای به‌وسعت حدود 3000 کیلومتر مربع، در بخش‌های چِرام، قلعه‌رئیسی و مناطقی از دیشموک و لِنده انجام گردید و هدف اصلیِ آن، شناسایی آثار باستانی منطقه بود. در این مقاله با رویکرد توصیفیتحلیلی، کوشش‌شده به پرسش‌هایی مانند: ماهیت محوطه‌‌ها باستانی منطقۀ کُهگیلویه، ویژگی‌های مختلف این محوطه‌ها و بسترهای شکل‌گیری آن‌ها در چشم‌انداز زمین‌‌ریخت‌شناسی منطقه پاسخ داده شود. باتوجه به کوهستانی بودن منطقۀ بررسی، یکی از فرضیه‌ها این بود که احتمالاً در جستجوی محوطه‌های دوران پیش‌ازتاریخ با استقرارهای چند دوره‌ای مواجه نباشیم و احتمالاً غارها، پناهگاه‌های صخره‌ای و محوطه‌های باز، مهم‌ترین محوطه‌ها این دوران خواهند بود. با توجه به سبک زندگی نیمه‌یکجانشینی در این منطقه تا چند دهۀ پیش، یکی دیگر از فرضیه‌های این بود که در کنار شناسایی محوطه‌های دیگر، با شمار قابل‌توجهی از محوطه‌های با ماهیت نیمه‌کوچ‌ نشینی مواجه باشیم. رویکرد بررسی به‌صورت گسترده و تااندازه‌ای فشرده و مبنای سرپرست برای بررسی، نقشه‌های توپوگرافی به مقیاس 25000/1 برای به‌دست آوردن درکی کلی از وضعیت جغرافیایی منطقه بود. در پایان این بررسی‌ها، در مجموع شمارِ 374 اثر از دورۀ پارینه‌سنگیِ میانه تا اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی شناسایی و بررسی شد. به‌طورکلی، می‌توان انواع آثار شناسایی‌شده را به 15 گروه به‌این‌ترتیب دسته‌بندی نمود: محوطه‌ها، تپه‌ها، غارها، پناهگاه‌های صخره‌ای، بناهای عام‌المنفعه، بَردگوری‌ها، خانه‌های اَربابی دارای استحکامات، بناهای مذهبی، دژهای کوهستانی، گورستان‌ها، راه‌های سنگ‌فرش، کانال‌های انتقال آب، سنگ‌آب‌ها، سنگ‌نبشته‌ها و سنگرها. مهم‌ترین آثار شناسایی‌شده از دورۀ پیش‌ازتاریخ، شامل: محوطه‌های باز، اشکفت‌ها‌ و پناهگاه‌های صخره‌ای است؛ ازجمله: محوطۀ کَم‌کِنَک، اشکفت سیاه، پناهگاه‌های صخره‌ای قافِله‌بِه 1 تا 3 و پناهگاه صخره‌ای و اشکفت کَبگی که شواهدی از دوره‌ها‌ی پارینه‌سنگی میانه، فراپارینه‌سنگی و احتمالاً آغاز نوسنگی را به‌دست می‌دهند. آثار دوران تاریخی شامل برخی از محوطه‌های با معماری سنگی، بَردگوری‌ها و گورستان‌ها است. باتوجه به شیوۀ زندگیِ نیمه‌یک‌جانشینیِ امروزی مردمان منطقۀ کُهگیلویه، قابل پیش‌بینی بود که بیشتر محوطه‌های شناسایی‌شده، از نوع کوچ‌نشینی باشند. شمار زیادی از این محوطه‌ها مربوط به دوران اسلامی است که به احتمال قوی، با رونق شهر قدیم دهدشت در سده‌های میانه‌و متاخر اسلامی و نواحی اقماریِ پیرامون آن ارتباط دارد.