کنام سازی شناختی و بوطیقای باستان‌شناختی؛ درآمدی بر نظریه‌ی ماواگزینی در باستان‌شناسی

این پژوهش درآمدی به باستان‌شناسی ماواگزینی است و به طرح آن به ‌عنوان یک افق پژوهشی تازه با اصول موضوعی و مسئله‌شناختی مشخص و منحصر به‌خود اختصاص دارد. منظر ماواگزینی در باستان‌شناسی، محصول یک فقدان در اصول معرفت‌شناختی این رشته است؛ فقدان مطالعه و پژوهش در آن‌دسته پدیده‌هایی که به‌واقع شاخصه‌های شناختی/فرهنگی محسوب می‌شوند؛ پدیده‌هایی که نمی‌توان آن‌ها را در زمینه‌های بوم‌شناختیمحیطی، جغرافیایی و انسان‌شناختی توضیح داد. این ضعف معرفت‌شناختی از آنجا ناشی می‌شود که به‌طور سنتی باستان‌شناسی را ناتوان از پل زدن از جانب مادّیات به معانی دور از دسترس تلقّی می‌کرد. بنیان معرفت‌شناختی این پژوهش آن است که برعکس، معناهای انسانی مادّیت دارند و ذهن و مادّه را نمی‌توان در دو قطب مخالف یکدیگر جای داد. مسئله‌ی اصلی این پژوهش بازگرداندن نوعی از اعتبار به باستان‌شناسی است که ورای در اختیار گذاشتن شروح بوم‌شناختیمحیطی، جغرافیایی و انسان‌شناختی پیرامون مدارک و شواهد باستانی، بتواند بر مولفه‌هایی انگشت گذارد که به‌طور رایج خارج از حیطه‌ی سیطره‌ی آن به‌شمار آمده است؛ همچون مولفه‌های شناختی، متافیزیکی، نشانه‌شناختی و مفهومیزبانی. در این پژوهش ضمن تعریف و شرح ماواگزینی از سه منظر فلسفی، انسان‌شناختی و باستان‌شناختی، مفاهیم نظری و روش‌شناختی ویژه‌ای برای این منظر برساخته و پیشنهاد شد. برمبنای مفاهیم نظری مورد بحث، سطوح واقعیّات زیستی انسان از لحاظ باستان‌شناختی ترسیم و پیشنهاد شد. درنهایت، باستان‌شناسی ماواگزینی بر سطحی از واقعیّات مادّی انسانی اشاره می‌رود که تاکنون ذیل عباراتی همچون «ذهنی»، «دست‌نیافتنی» یا «فاقد شواهد مادّی» انکار، رد یا به‌شکلی سیستماتیک از نظرها پنهان می‌شد. برای نشان‌دادن کاربرد عملی این چارچوب، بررسی‌های باستان‌شناختی سرفیروزآباد کرمانشاه موردکاوی شد. موردکاوی نشان می‌دهد حتی بررسی‌های سطح‌الارضی نیز می‌توانند شواهدی را از واقعیّت‌های رده‌بالاتر یا چنان‌که در این مقاله مورد نظر است، واقعیّت‌های بوطیقایی در خود داشته‌باشند؛ تنها اگر پژوهشگر از پیش، خود را آماده‌ی پذیرش آن واقعیت‌ها کرده باشد. پرسش اصلی این پژوهش آن است که آیا می‌توان سطح مولفه‌های فرهنگی را به عنوان یک سطح مطالعاتی معنادار وارد مراحل مختلف پژوهش‌های باستان‌شناختی کرد؟ این مولفه‌ها کدام و بر چه مبانی معرفت‌شناختی استوار هستند؟ فرضیات عبارت‌ست از: شواهد مربوط به سطح مولفه‌های فرهنگی در همه‌ی سطوح پژوهش‌های باستان‌شناختی وجود دارد و تنها مانع درنظر گرفتن آن‌ها، پیش‌پنداشت‌ها و انگاره‌های معرفت‌شناختی نادرست است.

Cognitive Niche Construction and Archaeological Poetics; An Introduction to Dwelling Theory in Archaeology

The study concerned with “the archaeology of dwelling” as a new theoretical approach with its own problematics and thematics. Dwelling perspective in archaeology is the product of some epistemological lack in the discipline; the lack of research in those kinds of phenomena which could be marked truly as cultural/cognitive; Phenomena unexplainable in ecological, environmental, geographical and anthropological terms. This weakness comes from such a consideration in conventional view of archaeology as a discipline unable to investigate past meanings through material remains. The concept of Dwelling used in the study derives from a philosophical conception of the term according to which, being in the world of human beings is profoundly different from other creatures in that, it dwells within its linguistic, imaginary realities through which a world could be produced for settling and livelihood. In other word, the human being is settled in its world primarily by means of cognitive/cultural meanings which are attached cognitive/ culturally to the surrounded environment. The problematics of the study was to recover a kind of credit for archaeology in that, it can approach factors beyond ecological, geographical or anthropological, without losing its archaeological accurateness; factors such as cognitive, metaphysical, semiotic, and conceptual. The study defined dwelling philosophically, anthropologically and archaeologically to build up three levels of archaeological facts, each of them with its own problematics and thematics. A Cognitive Niche Construction approach has been used in the study to justify the results. Niche construction means that every organism has a behavioral/ ecological inheritance which could be considered as an active part of adaptation with a particular environment, supplementary to passive inheritance derived from natural selection. A case of Sarfiroozabad used as an explanation of practical applicability of the new level of archaeological research, which could be called the poetic. The case study showed that, by applying proper means of analysis, the poetic qualities of past peoples are detectable archaeologically, even in archaeological surface surveying projects.