بررسی نقشِ وقف در توسعه و رشد فضاهای شهری در دوره‌ی قاجار (مطالعه‌ی موردی: بافت تاریخی شهر کرمانشاه)

نظام وقف، نه‌تنها موجد ساختِ بسیاری از فضاها و عناصر باارزش شهرها بوده است؛ بلکه پیوند نزدیک موقوفات با امور مذهبی، سبب ماندگاری فضاهای موقوفه‌ی شهری طی زمان شده است. پیوستگی وقف با اسلام باعث شده که توجه شایانی از سوی جامعه نسبت به آن به‌عمل آید؛ به‌طوری‌که در تاریخ دوره‌ی اسلامی مدارس علمیه، مساجد، تکایا، کاروانسراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند. در شهر کرمانشاه گرایش به وقف در دوره‌ی قاجار بیشتر از دوره‌های قبل مورد توجه عمومی واقع می‌شود؛ به‌ویژه با روی کار آمدن «محمد‌علی میرزای دولتشاه» و «عماد‌الدوله» از فرزندان و نوادگان فتحعلی‌شاه رونق بیشتری می‌یابد. با توجه به ضرورت گفته شده‌، این پژوهش درنظر دارد تا با استفاده از اسناد دستِ اول تاریخی، اعم از موقوفه‌ها و رقبات و آثار مکتوب پژوهشگرانی که در این رابطه پژوهش نموده‌اند، عناصر مهم معماری و شهرسازی کرمانشاه را در دوره‌ی قاجار تجزیه و تحلیل کند؛ از این‌رو مسئله‌ی اساسی پژوهش این‌ست که وقف به‌عنوان یک عامل مذهبی، چه نقشی در توسعه و رونق شهر کرمانشاه در دوره‌ی قاجار داشته است؟ فرض مورد نظر آن‌ست که با حمایت شاهزادگان قاجاری از نظام وقف و رونق اقتصادی ایجاد شده در این دوره، وقف بناهای متعدد به میزان قابل‌توجهی توسعه می‌یابد؛ چنان‌که بناهای مهم شهر از قبیل: مساجد، تکایا، دکان‌ها و کاروانسراها، حاصل وقف بوده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بناهای موقوفه باعث محافظت و پایداری بناهای شهر کرمانشاه تا به امروز شده است. این بناها با واقع‌شدن در نقاط کلیدی شهر اعم از مرکز محلات (مساجد)، بازار و محدوده‌ی ارگ سلطنتی، توانسته‌اند نقش قابل‌توجهی در رونق و توسعه‌ی شهر در دوره‌ی قاجار داشته باشند.

The Role of Waqf in Growth and Development of Urban Spaces in Qajar Period (Case Study: Historical Context of Kermanshah City)

The system of Waqf not only made many of the valuable spaces and elements of cities; but also has been closely links to religious affairs to the sustainability of urban spaces over time. The Continuity of Waqf with Islam caused considerable attention from society; as in the history of the Islamic period would be seen many schools, mosques, tekyes, caravansaries, baths and markets that product of Waqf. In Kermanshah, the tendency to the Waqf more than the preceding periods has become popular; especially more prosperity with the coming of Mohammad Ali Mirza Dolshah and Emad AlDawlah sons and descendants of Fat Ali shah. According to the necessity, this research intends to use historical documents such as the endowments and written works of researchers who have studied in this regard, Analyzed the important elements of architecture and urbanization in city of Kermanshah during the Qajar period.Therefore, the fundamental question of research is Waqf as a religious factor, has played what role in the development and prosperity of the city of Kermanshah during the Qajar period? Considering above issue, it is assumed with the support of the Qajar princes from the waqf system and the economic prosperity created during this period, the waqf of numerous monuments is expanding considerably, as important buildings of the city such as mosques, tekyes, shops and caravansaries have been dedicated. The Waqfs of the city of Kermanshah have played a significant role in the prosperity and development of the city during the Qajar period. During this period, Donors has devoted a lot of buildings that if we remove these buildings from the urban context of Kermanshah, virtually no remarkable building will remain. The only material presence in the form of a mosque, shrine, market or caravanserai is not important; But their significance for the city even more because of their presence as important social and economic institutions.