بررسی عمارت موسوم به «سپهر‌برین» در دشت سلطانیه براساس منابع تاریخی و اسناد تصویری

دشت سلطانیه در سده‌ی 13 ه‍.ق./ 19 م.، به‌دلیل توان بالقوه‌ی طبیعی و موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای چون نزدیکی به تهران، تبریز و مرزهای شمال‌غربی، به محلی پرتردد و بااهمیت بدل شد، گواه آن نیز حجم انبوه میراث مکتوبی است که جنبه‌های مختلف حیات فرهنگی دشت را در سده‌ی مذکور به تصویر می‌کشند. فتحعلی‌شاه شانزده تابستان را در چمن سلطانیه ساکن و در آنجا مجموعه عمارتی بنا نهاد که امروزه ویران‌شده و از آن تپه‌ی دو بخشی به‌نام «تپه قلعه» باقی‌مانده است. در پژوهش حاضر برآن‌ست تا با بررسی مدارک مکتوب، اسناد تصویری، عکس‌های هوایی و بررسی باستان‌شناسی به پرسش‌های ذیل پاسخ دهد بستر تاریخیفرهنگی عمارت سلطانیه چگونه بوده است؟ عمارت از چه بخش‌هایی تشکیل‌شده و کارکرد آن چه بوده است؟ فرضیه‌ی مورد نظر چنین است که عمارت سلطانیه، تنها خاص زنان نبوده و کارکردهای مختلف داشته است. نتایج اولیه‌ی این پژوهش نشان می‌دهد که موقعیت جغرافیایی دشت سلطانیه، شرایط اقلیمی و مسئله‌ی جنگ با روسیه، سبب شد که فتحعلی‌شاه تابستان‌ها در سلطانیه ساکن و از آنجا به فرماندهی جنگ و سان ارتش بپردازد؛ به‌همین دلیل، او در سال 1227 ه‍.ق./1812 م. مجموعه عمارت موسوم به «سپهر برین» را در سلطانیه بنا نهاد. این عمارت متشکل از چندین بخش ساختمان زنان، برج، کلاه‌فرنگی، دیوان‌خانه و خلوت‌خانه بود که در ارتباط با عناصر هم پیوندی چون باغ، حیاط‌های مطبق، حمام‌ها، قنات‌ها، مسجد و تعدادی عمارات کوچک در اطرافش شکل گرفت؛ هم‌چنین ساخت این مجموعه با ایجاد روستای جدید سلطان‌آباد برای نگه‌داری از آن و تغییر در نظام اداری منطقه همراه بود. مطالعه‌ی تطبیقی بخش‌های مختلف عمارت با بناهای هم‌عصرش، نشان می‌دهد که این مجموعه تنها برای حرم ساخته نشد و حرم‌سرا بخشی از آن بوده؛ بخش‌های دیگر مجموعه عمارت، چون خلوت‌خانه و دیوان‌خانه، کارکردهایی متناسب با دلیل حضور شاه در سلطانیه، یعنی انجام سان ارتش و ارتباط با درباریان و افراد مختلف داشته است. به بیانی دیگر، این عمارت اقامتگاه خصوصی شاه بوده و در عین‌حال برخی وظایف حکومتی و مراسم‌های خاص در آن انجام شده است.

“Sepehr Bariin”: A summer Residence in Sultāniyya Plain

In the XIXth century, Sultāniyya plain became an important region; this importance is due to favorable climate, rich pasturage, strategical location, including proximity to Tehran and Tabriz and the borders of Ottoman Empire and Russia. Thus during this period, a large number of evidences were written that show the various aspects of Sultāniyah plain’s cultural landscape. Political condition was required that Fatḥ‌ʿAlīShāh spent several summers in Sultāniyya, he set up an encampment and a palace near the grass or Čaman Sultāniyya. Now, this monument is destroyed completely and remained two mounds with 25 height that are called “Tepeh qaleʿh”. The analysis of historical and cultural context in which the palace was constructed and the study of its architectural structure, can help us to understand the cultural landscape of Sultāniyah in the XIXth century, and also it can be a great step to preserve the actual site or Tepeh qaleʿh. The aims of this paper are why the Qajar chosen and stayed in Sultāniyah and built such palace here, and also the analysis of architectural aspects of this building. This paper shows that the choice of Sultāniyya as a summer residence was initially linked to the military operations against Russia. Hence Fatḥ‌ʿAlī‌Shāh built a palace or a summer residence to train the army in the grass or Čaman and called it “Sepehr Barin”. This building contained several spaces that were related to the interconnected elements such as Garden, Qanat, Hamams, yards, mosque and other small constructions around it. Studying this palace beside the other contemporary buildings show that this building was not specified to the women (Haram), rather than it was constructed for political purpose. The Women’s apartment was only a part of this complex and other parts like Divan khāneh and Khalvat khāne was the places for kings and elites.