بازنگری در طبقه بندی و تاریخ گذاری سفال گونه ی نقش کَنده در گِلابه (اسگرافیاتو) در ایران دوره ی اسلامی

کمتر محوطه‌ی تاریخی را در جهان اسلام می‌توان یافت که قطعات سفال گونه‌ی نقش‌کَنده‌ در گلابه (اسگرافیاتو) از آن به‌دست نیامده ‌باشد. این گونه‌ی سفال به‌دلیل تنوع طرح، نقش، رنگ و سهولت نسبی در ساخت، از مهم‌ترین گونه‌های سفال جهان اسلام است که حداقل در سده‌های 4 تا 7 ه.ق. در بیشتر مراکز تولیدی مهم صنعت سفالگری جهان اسلام ساخته ‌می‌شده و به‌همین دلیل پژوهشگران، آن‌را «سفال سنتی جهان اسلام» می‌خوانند. به اذعان محققین، پراکنش سفال‌های نقش‌کَنده در گلابه در محوطه‌های ایران از نظر تنوع در فن تزئینی، طرح و کمیت در سراسر جهان اسلام بی‌نظیر است، با این‌وجود طبقه‌بندی‌های مورد استفاده درخصوص این سفال در ایران، ناکارآمد بوده و برپایه‌ی استنادات علمی قرار نگرفته‌اند. از این‌رو پژوهش حاضر تلاش می‌کند تا با درنظر گرفتن شیوه‌ی ساخت و تزئین این سفال از یک‌سو، و یافته‌های حاصل از کاوش در محوطه‌ها و مراکز مهم تولید سفال در  ایران از سویی دیگر؛ درخصوص طبقه‌بندی و تاریخ‌گذاری این گونه‌ی تزئینی بازنگری نماید، به‌گونه‌ای که قابلیت تعمیم‌ به تمامی قطعات سفال‌های به‌دست آمده از این گونه در محوطه‌های مختلف را داشته باشد. پرسش‌های پژوهش حاضر عبارتنداز: چگونه می‌توان سفال نوع نقش‌کَنده در گلابه ایران را به وجهی طبقه‌بندی نمود که تمامی نمونه‌های به‌دست آمده از این سفال در سراسر ایران را پوشش دهد؟ و یا ساخت این گونه‌ی سفال در چه سده‌هایی رواج بیشتری داشته و تا چه زمانی در ایران تولید می‌شده است؟ انجام پژوهش حاضر از طریق گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و تطبیق میدانی یافته‌های مربوط به این حوزه صورت گرفته ‌است. نتایج این پژوهش حاکی از آن‌ست که طبقه‌بندی با درنظر گرفتن ویژگی‌های فنی و تزئینی در کنار هم، می‌تواند جامع‌ترین طبقه‌بندی ممکن باشد و در این راستا سه سبک تزئینی کلی نقش‌کَنده‌ی خطی در گِلابه با چند زیر سبک، گِلابه‌تراشی، و سبک ترکیبی معرفی شدند. همچنین برخلاف نظر  اغلب پژوهشگران که زمان ساخت این سفال را منحصر به سده‌ی 7 ه.ق. دانسته‌اند، این گونه از سفال حداقل تا دوره‌ی صفویه در ایران تولید می‌شده است.