زیبایی شناسی و ارزش های نمادین کتیبه های مسجد جامع یزد

کتیبه‌های دوره‌ی اسلامی، منابع ارزشمندی از تفکرات مذهبی، سیاسی و اجتماعی معماران و هنرمندان دوره‌ی اسلامی است؛ به‌گونه‌ای که اطلاعات ارزشمندی از اوضاع مذهبی، اجتماعی و فرهنگی زمانه‌ی خویش را بازگو می‌کنند. مسجد جامع یزد، یکی از بناهای باشکوه دوره‌ی اسلامی ایران است که در طول دوره‌های مختلف اسلامی محل هنرنمایی هنرمندان این دیار بوده است. در مقاله‌ی حاضر، کتیبه‌های این مسجد از نظر زیبایی‌شناسی و نمادگرایی بررسی شده‌اند. نقوش تزئیناتی کتیبه‌ها شناسایی و با استفاده از نرم‌افزار استخراج شده و به تحلیل مفاهیم نمادین آن‌ها پرداخته شده است. هدفی که پژوهش حاضر در پی آن است می‌تواند در قالب پرسش زیر مطرح شود؛ روش ترکیب نقوش برای بیان مفاهیم نمادین چگونه بوده و این نقوش بیانگر چه مفاهیمی هستند؟ مطالعه بر روی این کتیبه‌ها نشان می‌دهد که بسیار زیباطراحی شده‌اند، به‌گونه‌ای که در درون خود، مفاهیم ارزشمندی از تفکرات دینی را پنهان ساخته‌ و آن‌ها را با زبان نمادین بیان کرده‌اند. در بیشتر کتیبه‌ها، از یک شیوه‌ی مشترک و خاصی برای فضاسازی استفاده شده، به‌صورتی که شبکه‌ای از نقوش هندسی ایجاد شده که خود توسط نقوش اسلیمی در اندازه‌های گوناگون محصور شده‌اند. در بین نقوش تزئینی کتیبه‌ای این مسجد، نقش شمسه‌ای و همچنین نقش دایره از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. تلفیق اشکال هندسی به‌همراه انواع مختلف شمسه‌ها، فضای معنوی خاصی را تداعی می‌کنند و هنرمند با به‌کار بردن ترکیب آن‌ها، در حال بیان مفاهیم اعتقادی دینی و مذهبی خویش است. در برخی موارد سبک خاصی در ایجاد کتیبه‌ها دیده می‌شود که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به علاقه‌ی هنرمندان به ایجاد شبکه‌ای از نقوش هندسی در مرکز نقش‌ها اشاره کرد، که اسامی چون «علی» و «محمد» در آن‌ها جای گرفته‌اند. کتیبه‌های سردر شرقی نمونه‌ای از این نقوش است. مفاهیم خاصی در به‌کار بردن اشکال نقوش هندسی و میزان تکرار آن‌ها دیده می‌شود که به‌عنوان مثال، می‌توان به کاربرد شمسه‌های هشت‌پر و تکرار هشت‌بار نقوش مختلف هندسی اشاره نمود، که به احتمال بیانگر برخی اعتقادات مذهبی از جمله وجود هشت بهشت یا وجود هشت فرشته حامل عرش الهی هستند.