تحلیل مقایسه‌ای یک فرم خاص در معماری دست‌کند مذهبی (منطقۀ مرکزی ایران (شهرستان نایین) و سه اثر در شمال غرب)

معماری دست‌کند از لحاظ کاربری دارای گونه‌هایی از قبیل مسکونی-استقراری، مخفیگاهی-پناهگاهی، تاسیساتی-زیرساختی و مذهبی-آیینی است. گونه‌ی مذهبی و با پیشینه‌ی طولانی این نوع معماری، در بناهای نیایشگاهی به‌کار رفته است که در مناطق مختلفی از ایران، پراکنده شده و در‌ دوره‌های گوناگون تاریخی مورد استفاده و بهره‌بردای بوده‌اند. مسجد قدمگاه آذر شهر، امامزاده معصوم ورجوی مراغه و نیایشگاه دهکده‌ی صخره‌ای اباذر در شهرستان نیر، از نمونه‌های شناخته شده و موردتوجه محققان در گونه‌ی فضاهای دستکند نیایشی در منطقه‌ی شمال‌غربی ایران محسوب می‌گردند. در منطقه‌ی مرکزی ایران،  شش اثر در محدوده‌ی جغرافیایی شهرستان تاریخی نایین، شامل: مساجد دست‌کند علی‌آباد و مصلی در شهر بافران، بخش‌های زیرزمینی مسجد سرکوچه‌ی محمدیه و فضای زیرزمینی مساجد جامع شهرهای نایین، بافران و نِیستانک، در زمره‌ی  نمونه‌های غنی و با ارزشِ این گونه‌ی معماری دستکند، در کشور به‌شمار می‌روند. براساس بررسی‌های صورت‌گرفته، تاکنون کمتر پژوهشی را می‌توان یافت که به مطالعه و بازخوانی این آثار، پرداخته باشد؛ لذا پژوهش حاضر، برای نخستین‌بار با هدف ارائه‌ی تحلیلی مقایسه‌ایتطبیقی و هم‌چنین بیان وجوه شباهت و افتراق معماری دستکند استفاده شده در این فضاهای نیایشیِ متعلّق به دو منطقه‌ی جغرافیایی متفاوت، انجام گرفته است. روش پژوهش کتابخانه‌ای-میدانی و روش تحقیقِ پژوهش تحلیلی-توصیفی است. با مطالعات صورت‌گرفته و تحلیل مقایسه‌ای بین سه اثر دستکند منطقه‌ی شمال‌غرب با شش نمونه‌ی دست کند در منطقه‌ی مرکزی (شهرستان نایین) آشکار شد که می‌توان قائل به یک فرم خاص معماری دستکند مذهبی در آثار مورد مقایسه بود. گونه‌ی معماری دست‌کند زیر زمینی، الگوی شکلی‌فضاییِ خطی در امتداد یک محور طولی، گردش حرکتی منطبق بر محور اصلی و تاکید بر اهمیت فضای انتهایی در چیدمان فضایی سلسله‌مراتب کالبدی، از خصوصیات این فرم مشترک به‌شمار می‌آیند. وجه افتراق این آثار درشکل داخلی آن‌هاست که سه اثر منطقه‌ی شمال‌غرب دارای پلانی مدوّر و فضای گنبدی‌شکل با خطوط منحنی هستند، درحالی‌که در آثار منطقه‌ی مرکزی، پلانی مستطیل‌شکل با فرم و فضای مسطح و راست‌گوشه استفاده شده است.