منشایابی ابزارهای ابسیدینی کول‌تپه جلفا؛ معدن سیونیک و ییلاقات حوضه ی دریاچه ی سوان چراگاه تابستانی مردمان کول تپه

با توجه به یافت‌شدن 2013 قطعه‌ی ابزارسنگی ابسیدینی در فصل دوم کول‌تپه و از آن‌جایی‌که ابسیدین منبع بیش از 85% مصنوعات سنگی در محوطه‌ی کول‌تپه است و از طرفی دیگر، نزدیکی این محوطه به منابع اصلی تجارت ابسیدین در مناطق قفقاز و شرق آناتولی، ضرورت پرداختن به منشایابی و تجارت سنگ ابسیدین را در این محوطه ایجاب می نماید. از آن‌جایی‌که براساس مطالعات ابسیدین فصل اول، اغلب منابع ابسیدین کول‌تپه از منطقه‌ی حوضه‌ی دریاچه‌ی سوان و مخصوصاً معدن سیونیک بوده است، چگونگی تجارت و مسیرهای تجاری احتمالی و نیز شناسایی معادن ابسیدینی مورد استفاده با استفاده از منشایابی ابزارهای به‌دست آمده از فصل دوم کول‌تپه از سوالات اصلی پژوهش حاضر است. از ابزارهای ابسیدینی فصل اول، 53 نمونه از دوره‌های مختلف با استفاده از روش فلورسانس اشعه‌ی ایکس xrf جهت منشایابی معادن زمین‌شناسی آن‌ها مورد آنالیز قرار گرفت که نتایج به‌دست آمده حاکی از چند منبعی بودن معادن ابسیدین استفاده شده توسط ساکنان کول‌تپه است. معادنی که از لحاظ ساختار شیمیایی مورد شناسایی قرار گرفتند عبارتند از: سیونیک1 که 41 قطعه از نمونه‌ها که عمدتاً هم نمونه‌های دوره‌ی مس‌و‌سنگ و مفرغ قدیم میشدهاند از این معدن استخراج شدهاند؛ به‌غیر از سیونیک، معادن میدان‌داغ (4 قطعه‌ی ابسیدینی)، نمرودداغ (2 قطعه‌ی ابسیدینی)، گگام2 (2 قطعه‌ی ابسیدینی) و معادن بازنک3، چورافور4 و گوتانسر5 نیز هر کدام با یک قطعه‌ی ابسیدینی، دیگر معادن ابسیدین کول‌تپه را تشکیل می‌دهند و تنها یک نمونه از مجموع 53 قطعه دارای منشاء نامشخص است. همچنین 32 نمونه از ابزارهای ابسیدینی فصل دوم نیز مورد آنالیز قرار گرفتند که 24 نمونه متعلق به معدن سیونیک، 5 نمونه متعلق به معدن گگاسر و 3 نمونه نیز متعلق به معدن نمرودداغ حوضه‌ی دریاچه‌ی وان هستند. نتایج به‌دست آمده نشان‌داد که نزدیک‌ترین و پُراستفادهترین معدن که در کولتپه مورد استفاده قرار گرفته است، معدن سیونیک با فاصله‌ی تقریبی 75 کیلومتر و دورترین معدن، نمرودداغ با فاصله‌ی تقریبی 300 کیلومتر است. نتایج حاصل از منشایابی ابسیدین‌های کول‌تپه یک شبکه‌ی گسترده‌ای از تجارت فرامنطقه‌ای را در دوران پیش‌ازتاریخ شمال‌غرب ایران به‌نمایش گذاشت.

Provenance of Chalcolithic and Early Bronze Age Obsidian Artifacts of Kul Tepe; Syunik Mine and the Lake Sevan as a Possible Seasonal Pasturelands of Kul Tepe

Obsidian artifacts were frequently used in prehistory and are widely found on archaeological sites around the world. Provenance studies of obsidian have been an issue of intense research and debate between archeaometry and geology. Different provenance studies were carried out in Anatolia and the Caucasus since the 1960s, but obsidian research in Iran is still at a very early stage and can be considered as terra incognita. Recent research on obsidian sources in Iran accompanied by prehistoric obsidian provenance studies gave the opportunity to establish a database, and to outline a horizon and perspective for future obsidian studies in Iran (Abedi et al., in prep.). Two seasons of excavation in Kul Tepe revealed the important material from Late Neolithic/Early Chalcolithic (Dalma) to Achaemenid periods. For the measurements a portable EDXRF device (Thermo Scientific Niton XL3t) was used, equipped with an Ag anode at max. 50 kV, silicon drift detector. Some of the most reliable element concentrations in obsidian that can be obtained using portable EDXRF are Rb, Sr, Y, Zr and Nb, if the concentrations are above the detection limit. Analysis by Xray fluorescence of 53 obsidian artifacts from first season proved that the main source of obsidian for the workshops in Kul Tepe was Syunik (41 samples) but obsidian sources as far as west as the Lake Van region (Nemrut Dag (2) and Meydan Dag (4) and as far north as Gutansar (1), Bazenk (1), Choraphor (1) were also utilized and only one specimen had an unassigned source. In addition, according to second season obsidian artifacts analysis by pXRF it should be suggested that from 32 samples, 29 specimens belong to Syunik and only three samples come from Meydan Dag obsidian mine. A scatter plot of the Zr versus Y concentration allows recognition of three clusters which match the composition of the wellknown sources: Syunik (24 artifacts), Geghasar (5 artifact) and Meydan Dağ (3 artifacts). Syunik is the closest source in the vicinity of Kul Tepe, not more than 75km far from the site (as the crow flies). Syunik material was used in all prehistoric periods at Kul Tepe but Geghasar obsidian obviously only in the Early Chalcolithic (Dalma) (2 samples), KuraAraxes I (2 samples) and KuraAraxes II (1 sample) periods. Meydan Dağ obsidian only in the Early Chalolithic (Dalma) (2 samples) and Late Chalcolithic 3 (ChaffFace Ware) (1 sample) periods. Our results show that the site of Kul Tepe was involved in a broad network of trade and exchange of obsidian. The main and closest source of obsidian supplying the workshops at Kul Tepe was Syunik but obsidian sources as far as west as the Lake Van region (Nemrut Dag and Meydan Dag) and as far north as Gutansar were also utilized. The distances from Syunik and Nemrut Dag to Kul Tepe are about 75 km and 300 km, respectively. During the Early Chalcolithic Dalma period, two main obsidian supply zones are identified: SyunikGegham and Meydan Dag, whereas Syunik predominates. From LC1, a refocus on Syunik is attested. This could be explained, as indicated in the first season results, by a development of transhumans towards the Vorotan Valley. Such a development is suggested by the Kul Tepe excavations, where obsidian is imported in the form of pebbles, similar to those found in the Vorotan River at Godedzor.