سرماج «دکان»: محل گردهمایی پادشاهان جهان

در زیر بافت کهنه‌ی روستای سرماج حسین‌خانی، بقایایی از مجموعه بناهای سنگی قرار دارد که متاسفانه به‌علت ساخت‌وسازهای بی‌رویه دهه‌های اخیر، کاملاً مدفون‌شده و تنها در بعضی جاها بخش‌هایی از دیوارهای آن قابل‌مشاهده است. بررسی عکس‌های هوایی، مطالعات زمین‌ریختی محیط و بررسی بخش‌های باقی‌مانده بنا نشان می‌دهد بنای تاریخی سرماج دارای پلان تقریباً مربعی به درازی 295.50 متر و پهنای 288 متر است که بر فراز یک تپه‌ی طبیعی برپاشده که پیرامون آن‌را خندقی احاطه کرده است. بلندی این تپه نسبت به زمین‌های اطراف در حدود 22 متر است. نوشته‌ی حاضر، در پی پاسخ به این پرسش‌ها است: مجموعه‌ی سرماج توسط چه حاکمانی ساخته شده و روند شکل‌گیری بناهای آن چگونه بوده است؟ علل و انگیزه ساخت مجموعه و کاربری احتمالی آن چه بوده است؟ مجموعه‌ی سرماج در بافت سیاسی دوره‌ی ساسانی و سده‌های نخستین اسلامی دارای چه جایگاهی بوده است؟ در  این مقاله سعی شده است با استفاده از روش‌های تحقیق تاریخی و توصیفی-تحلیلی ابتدا به توصیف فنی ساختار معماری مجموعه‌ بناهای سرماج پرداخته شود؛ سپس بر پایه‌ی متون تاریخی معتبر، سنجش‌های معماری و مدارک کتیبه‌ای علل و انگیزه‌ی برپایی بناها، زمان ساخت و کاربری احتمالی آن‌ها مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. نتابیج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد بنای سرماج در اواخر دوره‌ی ساسانی و در زمان حکومت خسرو دوم (628-590 م.) ساخته‌شده و احتمالاً بقایای همان صفه‌ای است که جغرافی‌نویسان عرب از آن به‌عنوان «دکان» یادکرده‌اند. در «دکان پادشاهان جهان» ازجمله «فغفور» پادشاه چین، «خاقان» پادشاه تُرک، «داهر» پادشاه هند و «قیصر» پادشاه روم در پیشگاه خسروپرویز گرد هم می‌آمدند. هم‌چنین شواهد تاریخی و سنگ‌نوشته‌های کوفی مشجر به‌دست‌آمده از این محوطه نشان می‌دهد که حسنویه‌ها در روستای کنونی سرماج، دژ مستحکم و استواری ساخته که برای حدود یک سده مرکز حکومت خاندان حسنویه از کُردهای برزیکانی بوده است. این خاندان نقش مهمی در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در اواخر سده‌ی چهارم و اوایل سده‌ی پنجم هجری قمری ایفا کرده‌اند.