سازوکارِ تاریخی حفظ موقوفات در ایران

بخش قابل‌توجهی از میراث‌فرهنگیِ ایران، میراثِ وقف است. اموال موقوفه، اغلب دایر و آباداند و در میان آن‌ها آثاری دیده می‌شود که عمرشان به بیش از هزار سال می‌رسد. این سخن، بدان معنی‌ست که میراث وقف نسبت به سایر آثار تاریخی، کمتر دستخوش نابودی، تحریف، تعطیل، و تصرف شده است. وقف بر پایه‌ی انفاق مالِ قابلِ بقاء و انتفاع مستمر و استفاده‌ی متناوب از منافع آن در امور خیریه ایجاد می‌شود و مال موقوفه از هرگونه نقل و انتقالِ ارادی و قهری و سایر تصرفات مصون می‌ماند. پرسش اصلی این مقاله این است که، عوامل دوامِ وقف چیست و چگونه میراث وقف از تخریب و نابودی در امان مانده است؟ مفروض نگارندگان این است که، وقف، در طی زمان صاحب سازوکار مدیریتیِ محافظت‌محوری شده که به‌مدد همین سازوکار تا حد قابل‌توجهی از آسیب برکنار مانده است. هدف این مقاله، شناخت سازوکارِ تاریخی مدیریت و حفظِ میراث وقف است که می‌‌تواند به فراهم ‌آمدن زمینه‌ای برای حفظ میراث وقف و دفع آفاتِ آن در روزگار حاضر بیانجامد. وقف، سابقه‌ی طولانی در ایران دارد و مقولات مهّم وقف در فقه مذاهب، وضعی متفاوت پیدا کرده است. اما در بحث حفظ میراث وقف، بررسی تجربه‌ی تاریخی وقف نشان می‌دهد رویکرد وقف در حفظ موقوفات نسبتاً یکسان است و در بستر مذاهب و یا در ادوار تاریخی تغییر اساسی نداشته است. هر موقوفه، برنامه‌ی مدیریتی دارد که به‌آن وقف‌نامه می‌گویند. در اکثر وقف‌نامه‌ها، حفظ و تعمیر موقوفه بر سایر مخارج مقدم شمرده شده و هرگونه تبدیل و تغییر در شروط وقف را منع کرده‌اند. برای نگارش این مقاله، موقوفات متعددی اعم از منقول و غیرمنقول و وقف‌نامه‌های بسیاری را بررسی کردیم که عمدتاً به فارسی تحریر شده بودند. مطالعه‌ی موقوفات و وقف‌نامه‌ها نشان می‌دهد که تمهیدات مشابهی برای مدیریت و حفظ موقوفات وجود داشته است.