بحران ترکستان و فروپاشی مرزهای شمال شرق ایران 1298 ه ق-1880/م

با بهره‌برداری از اغتشاشات و آشوب‌های قومی و مذهبی در ترکستان تزار الکساندر دوم (1880-1855/م) آمال و آرزوهای ترسیم‌شده از دوران بنیان‌گذار روسیه نوین پطرکبیر (1725-1682/م) در خصوص رسیدن به راه‌های آزاد و تجاری اقیانوس هند را در دستورالعمل سیاست خارجی روسیه قرار داد و با تحول در ساختارهای فرهنگی و نظامی در وزارت امور خارجه و بهره‌برداری از نظریات اندیشمندان و شرق‌شناسان روسی، سرزمین‌های وسیع و گسترده ماوراءالنهر و ترکستان و سواحل سیحون و جیحون مورد بازخوانی مجدد و شناسایی علمی و میدانی واقع گردید. پس از تثبیت مرزهای روسیه با ایران در نواحی ارس و قفقاز، این بار توسعه و تثبیت سرزمین‌های موردنظر دولت روسیه در نواحی شمال شرقی ایران و افغانستان امروزی مدنظر سیاست‌مداران روسی در قرار نامه مرزی آخال و آمباله و منضمات آن قرار گرفت. حال سوال این است که در این دوران سلطه‌گری رویکرد دستگاه دیپلماسی روسیه و تمهیدات آنان در ایجاد تحولات منطقه‌ای و تفاهم های حاصله با بریتانیا رقیب سیاسی بزرگ آن‌ها چه بوده است. این پژوهش بر آن است که با نگاهی به ورای مرزهای فعلی، تحولات منطقه‌ای را به ‌عنوان حلقه مفقوده تاریخ تحولات سیاسی ایران و روسیه معرفی نموده و همچنین اقدامات دولت قاجار در ایجاد و تشدید جنگ‌های مذهبی و فرقه‌ای و قومی با اقوام ترکمن مرزهای ترکستان را بررسی و نشان دهد که با هجوم هم‌زمان سرمایه‌های خارجی چگونه ایران به کشوری نیمه مستعمره با مرزهای فروپاشیده تبدیل گردید و ناکارآمدی دستگاه دیوان‌سالاری قاجاریه در پی منازعات (شیعه و سنی) چه پیامدهای تاسف باری را به ارمغان داشته و تجزیه اراضی وسیعی از شمال شرق ایران را تسریع نمود. جمع‌آوری این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای و اسنادی و داده‌ها با روش تحقیق تاریخی واکاوی و تبیین گردیده است.